Familiewapens
Korte geschiedenis
Tijdens de middeleeuwse kruistochten kwamen zware gesloten helmen in zwang. Om in de strijd herkenbaar te zijn moest elke ridder zijn eigen tekens en kleuren op het wapenschild aanbrengen. Hier komt overigens de uitdrukking ‘kleur bekennen’ vandaan en hoogstwaarschijnlijk ook het werkwoord ‘schilderen’.
In de eerste jaren van de twaalfde eeuw was zo een cultuur rond het wapen ontstaan, waarvan de regels en gebruiken in de heraldiek, de kunst van de herauten, werden vastgelegd. Als regel gold dat een wapen duidelijk van op afstand herkenbaar moest zijn voor de heraut om de identiteit van de ridder vlug vast te stellen. Als hulpmiddel om wapens te herkennen vervaardigde de herauten wapenboeken. Het was overigens meestal de heraut, die het wapenschild ontwierp.
Wapenboek van rond 1600.
Bron: Familie in Beeld (embedded)
De tekens werden al snel een belangrijk symbool en waren behalve op de paardenkleden en helmen tevens te zien op documenten, zegelringen, grafstenen, gevelstenen en banieren.
Oorspronkelijk hadden heren en ridders een uniek wapenschild, maar toen in de laat twaalfde eeuw het wapen steeds meer prestige had verworven gingen zonen het (soms ongewijzigde) wapen van hun vaders gebruiken. Lange tijd vererfden familiewapens alleen van vader op zoon. Dochters mochten het familiewapen wel gebruiken, maar konden het niet aan de volgende generatie doorgeven.
De ‘boerenstand’ voerde in de vroege middeleeuwen een huismerk als herkenningsteken, welke kenmerkend was voor de boerderij. Het werd als brandmerk en teken op zerken gebruikt. Echter, in de loop der eeuwen werden familiewapens in hun kringen steeds algemener, waarbij soms de oude huismerken op de wapens werden afgebeeld.
In de dertiende eeuw volgden belangrijke burgers, gilden en verenigingen met wapenvoering. Daarnaast werd het gebruikelijk voor staten, steden, streken en gemeenten om een wapen te gebruiken.. Er ontstond tevens een kerkelijke heraldiek met eigen regels en vormen. Daarnaast speelden de wapens, met name in de late middeleeuwen, een belangrijke rol bij riddertoernooien.
De heraldiek raakte in de zeventiende eeuw in verval. Het doel van het wapenschild werd uit het oog verloren en de ontstane ‘papieren heraldiek’ leefde zich uit in ingewikkeldere vormen en stukken. Daardoor ontstonden bijvoorbeeld wapenschilden die personen en objecten uit de natuur bevatten. Deze worden dan beschreven als: ‘in hun natuurlijke kleur’.
Heraut van Wapenen
Het woord ‘heraldiek’ stamt af van ‘heraut’, wat op zijn beurt weer voortkomt uit het Oud-Hoogduitse woord ‘heriwalt,’ wat ‘legeraanvoerder’ betekent.
Herauten, voortgekomen uit groepen artiesten die met de ridders naar toernooien trokken, ontwikkelden zich in de middeleeuwen tot belangrijke functionarissen. Zij waren ongewapend en onschendbaar en genoten daarbij vrijstelling van belastingen. Gekleed in een herkenbare tabberd deden zij dienst als boodschapper. Daarnaast waren de herauten vervaardigers van wapenboeken met afbeeldingen van wapens, scheppers van de bijbehorende vaktaal en blazoenering, oftewel het lezen van de wapens.
Herauten (veertiende tot zeventiende eeuw) uit Hugo Gerard Ströhls wapenkundige atlas (1899).
Bron: Wikimedia (Licentie: Public Domain)
In vredestijd stonden herauten dus in voor de organisatie van toernooien, waarin zij als ceremoniemeester of opzichter optraden en de identiteit van de deelnemers bekend maakten.
In oorlogstijd konden zij door hun kennis van de wapenschilden een inventaris maken van alle strijdende partijen, hetgeen identificatie van gesneuvelde of gevangengenomen ridders vereenvoudigde. Voor gevangenen kon men zo de hoogte van het losgeld bepalen. De herauten verklaarden de oorlog, sloten de vrede of moesten de eis tot overgave overbrengen. Tot hun takenpakket behoorde ook het opmaken van testamenten voordat de veldslag begon en het nadien identificeren van de gesneuvelden en zorgdragen voor de begrafenis. Ten slotte regelden de herauten ook de betaling van het saldo van de losgelden van de gevangengenomen krijgers.
Bronnen: Wikipedia Heraldiek, Wikipedia Heraut en Wikipedia Wapen
Hoge Raad van Adel
De Hoge Raad van Adel, vanaf zijn oprichting in 1814 nauw betrokken bij de vaststelling van de wapens van de Nederlandse adel en overheidsinstellingen, heeft een nieuwe website, met onder meer de ‘Databank Overheidsheraldiek’. Deze databank bevat de registertekeningen van alle overheidswapens, waaronder gemeentewapens, en de wapens van enkele private organisaties die sinds 1816 zijn bevestigd of verleend. Het zijn de wapens van nog bestaande organisaties, maar ook wapens van organisaties die intussen zijn opgeheven. De afbeeldingen zijn gratis te downloaden.
Website: Hoge Raad van Adel
Enkele websites met een heraldische databank:
CBG Familiewapens
Het Centraal Bureau voor Genealogie (CBG) brengt de rijke Nederlandse familieheraldiek in kaart. Via de databank zijn onder andere moderne en historische familiewapens op naam toegankelijk gemaakt.
Nederlands Genootschap voor Heraldiek
Bij het NGH kunt u oude en nieuwe familiewapens laten registreren. De reeds opgenomen wapens kunt u vinden in het register familienamen.
De heer Nagtegaal (Heraldisch Bureau Nagtegaal) heeft zijn heraldische en genealogische collecties geschonken aan het Nederlands Genootschap voor Heraldiek. Naar verwachting zal deze ‘Collectie Nagtegaal’ in de loop van 2019 (vooralsnog enkel) ter beschikking worden gesteld aan de ‘Vrienden’ van het NGH.
Familiewapen
Op de website vindt u informatie en een databank.
Redmeralma
Deze databank is onderdeel van een genealogische website.
Wazamar
De databanken Heraldische Wapens in de Nederlanden en Historische Geslachtswapens maken deel uit van deze genealogische website.
Alfabetische termenlijst heraldiek
Een alfabetische lijst met de belangrijkste termen uit de Heraldiek en de verklaringen is te vinden op wikipedia.