Header Uit de oude Koektrommel






Geplaatst op donderdag 19 november 2020 in Geschiedenis

 
Tijdens voorouderlijk onderzoek kunt u de benaming ‘wijnkoop’ tegenkomen. Wijnkoop, een van oorsprong Germaans gebruik, was algemeen verspreid en ook bekend in onder meer het Oostfries, Hoogduits en Deens. In feite was het de wijn, die als bewijs van een gesloten overeenkomst en ter bekrachtiging ervan door de kopende en verkopende partijen tezamen met getuigen werd gedronken. Of ook wel het gelag, waaraan de betrokken personen en getuigen, de wijnkoopslieden, deelnamen bij het sluiten van een handel, met name bij eigendomsoverdracht door koop. De van tevoren afgesproken kosten waren voor de opdrachtgever of werden door de partijen verrekend.

 

Wijnkoop Reneke Busch

Uit de ‘Kroniek van de familie door Reneke Busch en Siberdina Siccama, 1665-1710’.
Bron: Groninger Archieven

Transcriptie:
‘1665 Geslacht-register
Den 29 Martii is de wijnkoop geweest van Doctor Reneke Busch ende Siberdina Siccama tot Zuidhorm gebooren den 28 Aprilis 1643.‘

 

Wijnkoop Alagonda Busch

Uit de ‘Kroniek van de familie door Reneke Busch en Siberdina Siccama, 1665-1710’.
Bron: Groninger Archieven

Transcriptie:
‘Op donderdage den 10 Octob is de wijnkoop geweest van mijn jongste dochter Alagonda Busch met de Heer Gijsbert Matthias Kreechs.‘

 
De wijn kon door andere dranken vervangen worden. Bier bijvoorbeeld. In dat geval sprak men ook wel van ‘bierkoop’ of ‘wijnkoopsbier’, bier gedronken als wijnkoop. In de loop der tijd werd het geven van drank vervangen door het geven van geld. Daarmee kreeg wijnkoop geleidelijk aan de betekenis van handgeld of -gift. Als ‘arrha confirmatoria’, een verbintenis- of overeenkomstrecht, waarbij een (symbolisch) geldbedrag werd overhandigd ter bevestiging van een koopovereenkomst. Een aanbetaling dus. Deze geldsom werd doorgaans besteed aan een godsdienstig of liefdadig doel.

Eigenlijk is wijnkoop hetzelfde als lijfkoop. Dat lijkt niet erg positief te klinken als het een bezegeling van een overeenkomst betreft bij een voorgenomen huwelijk van een voorouder. Een soort van huwelijkshandel of vrouwkoop. Toch was dit destijds gebruikelijk in gegoede kringen. Zodra de huwelijksdag was bepaald, stelde men bij de ondertrouw ook de huwelijksvoorwaarden vast. Daarbij werd het wederzijdse goed door de ouders van het toekomstige bruidspaar tegen elkaar afgewogen en na overeenkomst in een huwelijkscontract opgesteld, dat doorgaans begon met de woorden: ‘Dat ter eere Gods en tot vermeerderinge des menschelijken geslachts een wettig huwelijk is beraamd tusschen …’. Als viering van het overeengekomene volgde de wijnkoop. In eerste instantie was dit de verlovingsdronk. Later werd dit een maaltijd voor wederzijdse familieleden en vrienden. De term wijnkoop staat tegenwoordig, weliswaar in dialect, in sommige streken nog steeds als synoniem voor bruiloft.

 

Huwelijkscontract

Het huwelijk van Tobias en Sara: het tekenen van het huwelijkscontract; door Jan Steen ca. 1673.
Bron: Wikimedia (Licentie: Publiek Domein)


 
 
Tekst: Uit de oude Koektrommel
Bronnen: DBNL, Nederland door de eeuwen heen (DBNL), Gutenberg, Westfries Genootschap en UvA-DARE
 
 

Geplaatst op maandag 23 december 2019 in Geschiedenis

 
Bij ons komt er praktisch geen ‘Hollandse pot’ op tafel. In de wintermaanden wordt er nog weleens een uitstapje gemaakt naar een stamppot of erwtensoep, maar doorgaans is het toch ‘exotischer’ wat de pot schaft. Dat lijkt haast genetisch bepaald te zijn. Mijn oma schotelde ons haar eigen creaties voor van uit het buitenland meegebrachte recepten. Indisch koken leerde ik van mijn vader, die weliswaar zelf van Spaanse afkomst is, maar regelmatig een kijkje in de Indische keuken van mijn grootouders buren nam.

Benieuwd naar wat mijn voorouders eigenlijk dagelijks op hun bord kregen voorgeschoteld, wist een oriëntatierondje op internet mij behoorlijk te verrassen met het één en ander aan te vinden eeuwenoude kookboeken. Deze kookboeken waren uiteraard wel geschreven voor en soms door de ‘hogere stand’. De gewone arbeider zal het met heel wat soberder en minder ‘exquise’ hapjes hebben moeten doen. Toch geven de recepten wel een goed beeld van de voorhanden zijnde producten en de heersende eetgewoonten van onze voorouders.
 
 
Eten door de eeuwen heen
Oude recepten
Oude kookboeken
 
 
 

Eten door de eeuwen heen
 
Zestiende eeuw

In een groot deel van Europa waren, weliswaar onder verschillende benamingen, dezelfde recepten te vinden. Men had een voorkeur voor combinaties van zoet, zout en zuur, scherp gekruide zoetzure sauzen, fel gekleurde gerechten en schijngerechten waarbij het eten zodanig bewerkt werd, dat het oorspronkelijke product niet meer te herkennen was (bijvoorbeeld lamsgehakt in de vorm van een vis). Toevoeging van zout kwam praktisch niet voor, aangezien producten voor de houdbaarheid vaak al gepekeld waren.

Verrassend om te lezen vond ik het vroege gebruik van kruiden en specerijen. Alhoewel mij vroeger tijdens de geschiedenisles is geleerd dat het de VOC-schepen waren die specerijen meebrachten van de Oost, werden vóór de VOC-tijd peper, gember, kaneel kruidnagel, komijn, kardemom, foelie, saffraan en nootmuskaat blijkbaar, zij het zeker niet op de laatste plaats als statussymbool, al veelvuldig gebruikt door de welgestelde klasse. Een product als rietsuiker was ronduit prijzig te noemen; de gewone man moest het doen met honing.

Voor de vastenperioden, een tijd van bezinning en onthouding die de mens dichter bij God moest brengen, waren recepten met vis als hoofdingrediënt geschreven. De vastenperioden en -dagen konden in totaal wel zo’n vijf maanden per jaar bedragen. Vlees, eieren en zuivelproducten waren dan verboden; men at brood, groenten en vis.

Nieuwe producten verschenen, zoals de kalkoen uit Amerika, Spaanse peper en de daaruit gekweekte paprika, sperziebonen, artisjokken, kappertjes, bloemkool, broccoli, olijfolie, zoete(re) sinaasappels en mais en tomaten, die in eerste instantie als sierplanten hun bestemming vonden. Daarnaast werd cacao geïntroduceerd, gedronken als warme chocoladedrank van water, specerijen en suiker.

Werden de veelal éénpotsgerechten eerst nog gegeten met een lepel van een houten bord of van een telloor, ook wel teljoor (een schijf oud brood), later in de zestiende eeuw deden de tinnen borden en de tweetand-vork hun intrede. Elke gast gebruikte zijn eigen meegebrachte bestek; glazen en drinkbekers werden wel gedeeld met tafelgenoten.

 

Boerenbruiloft

De Boerenbruiloft van Pieter Bruegel de Oude, 1566-69. De schotels worden aangedragen op een deur die uit de hengsels is gelicht. Het hoofdvoedsel is brood, pap en soep. Links onder zijn de aarden kruiken te zien waar het bier wordt uitgeschonken.
Bron: Wikimedia (Licentie: Public Domain)

 
Zeventiende eeuw

Oosterse specerijen en rietsuiker werden, door de grote hoeveelheden die op de markt verschenen als gevolg van de specerijenhandel door de VOC, goedkoper en daarmee beschikbaar voor een groter deel van de bevolking.

Een ontbijt met kaas, noten, olijven, gedroogde of verse vruchten, bloedworst, pap, boter, brood en vis, in het bijzonder zoute haring, spiering en vette vis als spekbokking, was in de zeventiende eeuw bij de welgestelde burger niet ongebruikelijk. Dit werd met name in de grote steden door zowel kinderen als volwassenen weggespoeld met licht bier. In feite werd bier het meest gedronken. Het was goedkoop en ‘gezonder’ dan het sterk vervuilde water. Wijn werd, soms aangelengd met water of vermengd met suiker, honing en specerijen, beschouwd als een feestdrank. Brandewijn en jenever waren thuis doorgaans ook uitstekend vertegenwoordigd.
’s Middags werd er warm gegeten. De maaltijd bestond uit een stoofpot of vlees, of in de vastenperioden en -dagen vis, en groenten. Hartige taarten deden het ook goed en groenten waren populair. De elite trok weg uit de stad en stichtte landgoederen of buitenplaatsen, waar zij hun eigen groenten, bloemen, kruiden en fruit lieten kweken.

 

Ontbijtje

Stillevens met dergelijke producten worden ook wel ‘Ontbijtjes’ genoemd. Door Floris Claesz. van Dijck, rond 1615.
Bron: Rijksmuseum (Licentie: Publiek Domein)

 
In de tweede helft van de zeventiende eeuw kwamen koffie en thee op de markt. Het eerste Nederlandse koffiehuis opende in 1663 in Amsterdam zijn deuren. In Nederland slaagde men erin om zaden te verzamelen van de koffieplant, die verscheept werden naar Batavia. Al snel ontstonden op de eilanden Java, Sumatra en Celebes koffieplantages, waardoor Nederland een goedlopende koffiehandel in handen had.

Het was ook de eeuw waarin de ‘koek- en zopietent’ zijn intrede deed tijdens de strenge winters. Zopie is afgeleid van ‘zoopje’, een verkleiningsvorm van het Middelnederlandse ‘soop’ voor ‘slok’ of ’teug’, dat op zijn beurt weer is afgeleid van het werkwoord ‘zuipen’. Het zou in de zin van ‘koek- en zopie’ een verzamelnaam worden voor warme en alcoholhoudende dranken als (brande)wijn, bier of rum, die vaak werden gemixt met kruiden. Bekend is het latere recept bestaande uit een mengsel van bockbier en rum, waaraan ei, kaneel en kruidnagel werd toegevoegd.

De gewone man at zijn maaltijd inmiddels van tinnen of aardewerken borden. De hogere stand pronkte liever met het uit de Oost afkomstige Chinees en Japans porselein op de dis. Daarbij was het niet meer gepast om drinkbekers en -glazen met disgenoten te delen. Eetgerei werd beschikbaar gesteld door de gastheer of -dame, met uitzondering van het eigen mes, dat nog steeds als iets persoonlijks werd gezien.

 
Achttiende eeuw

Het bier werd als volksdrank nummer één van de troon gestoten door koffie en thee. Koffie- en theehuizen waren ongekend populair. Daarnaast kwam het thuis drinken van koffie in zwang. Prijzig was dat nog wel, aangezien er naast serviesgoed de nodige attributen nodig waren om koffie te kunnen zetten. Rond 1740 werd het ook bij de arbeidersklasse, zowel in de steden als op het platteland, gebruikelijk. Thee was meer een vrouwendrank. Dames van de hogere sociale klasse organiseerden theevisites, waarbij allerhande zoetigheden werden geserveerd. Uit deze tijd stamt dan ook de traditie van een zoete lekkernij bij de thee of koffie.

In menig welgesteld huishouden werd een Franse kok aangesteld. Onder invloed van de Franse keuken werden recepten verfijnder, sauzen fijner van structuur, specerijen aanzienlijk minder gebruikt en de oester herontdekt.
De nieuwe producten schorseneren, truffel, spruitjes, doperwten, knolselderij, pompoen en de uit Engeland overgekomen pudding en punch vonden hun weg naar de keuken. Door het indikken en daarna drogen van bouillon maakte men voor het eerst bouillontabletten. De aardappel, die in Europa al zo’n twee eeuwen bekend was, maar eigenlijk slechts in tijden van slechte oogst als ‘reservegroente’ gegeten werd, kreeg de rol van volksvoedsel. De hoge graanprijzen en veepest droegen hier ook hun steentje aan bij. Vooral bij het arme deel van de bevolking verscheen de aardappel soms wel drie keer daags op het bord. Als smaakmaker werd dan vet, azijn, raapolie, karnemelk of mosterd toegevoegd. De iets luxere warme prak bestond naast aardappelen uit gekookte groenten als erwten of bonen met spek en als toetje karnemelkse gortepap met stroop.

Koffie- en theeserviezen werden ontworpen en het bestek was nu compleet zoals wij het kennen.

 

Keuken uit de 18e eeuw

De keuken door Willem Joseph Laquy (ca. 1760-ca. 1771).
Bron: Rijksmuseum (Licentie: Publiek Domein)

 
Negentiende eeuw

Met uitzondering van boekweit werd er tot in de tweede helft van de negentiende eeuw op producten als tarwe en rogge een behoorlijk bedrag aan gemaalbelasting geheven. De minderbedeelden waren om deze reden hoofdzakelijk aangewezen op producten gemaakt van boekweit of boekweitmeel en de aardappel als hoofdvoedsel bij elke maaltijd. Mede door de afschaffing van deze gemaalbelasting in 1856 en mislukte aardappeloogsten keerden brood, belegd met spek(vet), reuzel, vis en kaas, en overige graanproducten terug op ieders bord.

Door de beter gesitueerden werd er regelmatig ‘buiten de deur’ gegeten. Macaroni verscheen als bijgerecht in kookboeken en de ‘Hollandse pot’ was nu steevast op tafel te vinden.

 

Keuken uit de 19e eeuw

Negentiende eeuwse keuken in Kasteel Doorwerth met bakoven, gietijzeren fornuis en warmwaterreservoir.
Bron: © Uit de oude Koektrommel

 
Uitvindingen werden gedaan om voedsel langer te kunnen bewaren. Het was de Franse suikerbakker Nicolas Appert, die in 1809 de door Keizer Napoleon Bonaparte uitgeloofde beloning won voor het bedenken van een methode voor voedselbewaring om zijn troepen tijdens een veldtocht te kunnen bevoorraden. De suikerbakker ontdekte dat eten, dat wordt verhit in een luchtdicht afgesloten glazen pot, lang goed blijft. Sindsdien kennen we het wecken van voedsel, waardoor seizoensproducten het hele jaar door gegeten konden worden. Voortbordurende op dit idee brachten andere uitvinders enkele jaren later ingeblikt eten op de markt. De blikken waren onbreekbaar en lichter en eenvoudiger, dus goedkoper, te produceren dan de glazen voorloper. Soldaten konden zelfs op lange veldtochten nog van voedsel worden voorzien. Daarnaast kwam de goedkope bietensuiker als vervanging voor rietsuiker in gebruik als conserveermiddel.

 

Wecken

Door het wecken van voedsel konden seizoensproducten het hele jaar door gegeten worden.
Bron: © Uit de oude Koektrommel

 
Kookscholen en huishoudscholen werden opgericht. De kookscholen waren bedoeld voor dochters uit de betere kringen om opgeleid te worden tot kooklerares. De oprichting van de huishoudscholen had in eerste instantie als doelstelling de arbeidersdochters uit de nieuwe arbeidersklasse, die was ontstaan door de industrialisatie, te leren hun gezin goedkope, eenvoudige doch voedzame maaltijden voor te kunnen zetten. Deze arbeidersdochters gingen echter al op vroege leeftijd uit werken, wat ertoe leidde dat men noodgedwongen de huishoudscholen al snel vulde met burgermeisjes.
 
 
 

Oude recepten

Onderstaand vindt u enkele uitgelichte recepten met een korte introductie.

 
Oliebollen

Over de herkomst van de oliebol doen heel wat theorieën en verhalen de ronde. Aannemelijk is wel, dat de oliekoek de platte voorloper mag worden genoemd van de ons bekende oliebol. In 1869 werd in ‘Het Woordenboek der Nederlandsche taal’ als betekenis voor oliebol aangegeven: ‘Bolvormige koek in olie gebakken; gemeenlijk Oliekoek en ook Smeerbol genoemd.’

De oliekoek werd in een laagje olie gebakken, waardoor het onmogelijk was om een mooie ronde bol te krijgen. In de loop der tijd ging men over tot het gebruik van een diepere laag olie. Dit resulteerde in bollere koeken. Deze feestelijke en voedzame traktatie werd gegeten tijdens oogstfeesten en de midwintertijd van 21 december tot 6 januari tussen de vroegere vastenperioden in.

 

Oliekoeken

Recept voor ‘Olie-koecken’ uit ‘De verstandige kock oft sorghvuldige huyshoudster’ (1668).
Bron: © Uit de oude Koektrommel

 
Om Olie-koecken te backen
Neemt tot 2 pont Tarwe-meel / 2 pondt lange Rosijnen / als die schoon gewassen zijn / laetse in lauw water wat staen zwellen : een kop van de beste Appelen / schilt die en snijtse in heel kleyne stucken / de klockhuysen wel uyt gedaen / een vierendeel of anderhalf gepelde Amandelen / een loodt Caneel / een vierendeel loots witte Gember / een weynigh Nagelen dit wel onder een gestoten : een half kommeken gesmolten Boter / een groote lepel gist / en niet wel een pintjen lauwe Soetemelck / want het moet heel dick beslagen zijn dat het beslagh noch tay om de Lepel blijft / en dan alle het andere daer in geroert en soo laten opgaen / neemt daer toe een mengelen van de beste Raep-olie / doet daer in een korst broot een halve Appel / zetter op het vier en laet het uyt branden / keert het broot en Appel altemet om / tot het zwart en hart wort / gieter dan een schootien schoon water in / en laet het dan in de lucht kout worden / en daer naer weder op ’t vier geset / als ghy die wilt gebruycken.

 
Vlees, vis en gevogelte

Er werd gegeten wat er voor handen was. In de zeventiende eeuwse kookboeken passeren wat vlees betreft, naast ‘wildtbraedt’ als konijn, haas, hert en (speen)varken, voornamelijk rund- en kalfsvlees, schapen- en lamsvlees en geitenvlees de revue. In principe werd elk deel van het dier, van kop tot staart, wel gegeten of ergens voor gebruikt.

Op het menu stonden tevens gezouten, gerookte en gedroogde zee- en riviervissen, schelpdieren en kreeftachtigen. Speciaal voor de vastenperioden, waarin vlees, eieren en zuivelproducten verboden waren, werden in de kookboeken recepten met vis als hoofdingrediënt opgetekend.

Over gevogelte deed men blijkbaar ook niet moeilijk; als het eetbaar was, dan kwam het op het bord terecht. Gevuld, gestoofd, gebraden of in pasteien en stoofpotten belandden reiger, pauw, zwaan, gans, patrijs, kalkoen, fazant, plevier, water- en houtsnip, duif, eend, meeuw, hoen, kwartel, kievit, leeuwerik, mus, lijster, merel, ortolaan, spreeuw en vink op het bord.

 

Recept

Recept ‘Om wit Vlees of Amandelnat te maaken, op zijn Engels’ uit ‘De geoeffende en ervaren keukenmeester of de verstandige kok’ (1701).
Bron: © Uit de oude Koektrommel

 
Om wit Vlees of Amandelnat te maaken, op zijn Engels
Het zy van Kalfsvlees, Kapoenen, Kiekens, ander Gevogelte ofte Vis; kook eerst het Vlees of de Vis op zig zelfs, neemt dan een mingele sterk Schaapenat, doet het in een Pot, en daar by wat Tijm, Majoleyn, Spenasie en Andivy te zamen gebonden, wanneer dit kookt zoo doet er in een goed deel Osse ende Schaapemerg, met wat heele Foelie en eenige gekneusde Kruydnagelen, wijders een pint witte Wijn, met ettelijke Klaauwtjes Gengber: wanneer tezamen een wijl gekookt hebben, zoo neemt ontschelde of wit gemaakte Amandelen, stamptse met wat Sop in een Mortier, en giet het door een doek in het Vleesnat: kookt middelerwijl in een andere Pot, Korenten, Pruymen, Rozijnen en wat heele Kaneel in Verjuys en Suyker, met eenige weynige gesneeden Dadelen; zied het tot dat de meeste Verjuys verkookt of als een Siroop geworden is: neemt dan de Fruyten uyt u Siroop, en indien gy dezelve hoog geverfd ziet, zoo maaktse wit, met warme zoete Room, en vermengt het met u Wijn-nat, neemt ‘er dan u Gevogelte of Vis uyt, legtse droog in de Schotel, gieter u nat over, legt de Pruymen enz. daar boven op, verçierd de rand der Schootel met sneedjes Oranje-Appelen, Limoenen en Suyker, en laatse zoo ter Tafel brengen.

 
Poffertjes

Poffertjes werden vóór de tweede helft van de negentiende eeuw over het algemeen gemaakt van boekweitmeel. Boekweit was, in tegenstelling tot bijvoorbeeld tarwe en rogge, tot die tijd vrij van gemaalbelasting of viel in een lager imposttarief om de gewone man te ontzien.
Boekweitzaden bevatten net als granen veel zetmeel en eiwitten, maar geen gluten, die nodig zijn om brood luchtig te maken. Hierdoor was boekweitmeel minder geschikt voor het bakken van broden. Gekookt in water, melk of karnemelk werd boekweit gegeten als grutten; het meel werd gebruikt in pannenkoeken, poffertjes en wafels. De armeluisversie van poffertjes bestond uit boekweitmeel, water en gist; de versie voor de rijke lui uit een mix van boekweitmeel en tarwemeel of patentbloem, melk, gist en eieren.

Mogelijk zouden poffertjes, ook wel ‘broedertjes’ genoemd, ontstaan in een Nederlands klooster in de buurt van Woerden. Door een tekort aan tarwebloem werd er door de kloosterlingen, die leveranciers van hosties aan kerken waren, geëxperimenteerd met boekweitmeel. Dat zou de naam ‘broedertjes’ verklaren.

Poffertjes of broedertjes werden al rond 1720 op kermissen gegeten. Op de meeste kermissen stond meer dan één poffertjeskraam. Voor het bakken van poffertjes gebruikte men grote platen met kleine holtes, die werden verwarmd met houtblokken of geschild eikenhout, ook wel talhout genoemd. Voor het insmeren van de bakplaten met boter werd doorgaans een stokje gebruikt, dat was voorzien van een stukje linnen.

 

Poffertjes

Recept voor poffertjes uit ‘Volmaakte grond-beginzelen der keuken-kunde’ (1769).
Bron: © Uit de oude Koektrommel

 
Poffertjes, worden gemeenlyk van half tarwe en half boekwyte meel gebakken, met half melk en water beslagen, en twee eyeren op een pond met gist; worden in een pan gebakken.
Men kan dit ook alleen van tarwe meel met vier of vyf eyeren doen, maar geen tien, gelyk andere zeggen, want dan zo zoude het zo droog als gort zyn, doch al genoeg van zulke koks; dat men ‘er korenten na genoegen in doen kan, spreekt van zelve.

 
Vlaai

Voor zover bekend ligt de oorsprong van de vlaai, van oudsher ‘vlade’ genoemd, bij de Germanen. Het deeg, ingekerfd en overgoten met honing of vruchtensap of bedekt met vijgen, werd in het zogeheten ‘vladehuis’ gebakken op een door vuur verhitte steen. In feite was het een offerbrood, dat door de priesters op speciale dagen werd gewijd, waaronder eerste Paasdag.
Toen de vlaai in Limburg zijn intrede deed, werd die alleen geserveerd na de mis of de processie en bij speciale gelegenheden als kermissen, bruiloften en verjaardagen.

 

Appelvlaij

Recept voor ‘Appelvlaij’ uit ‘Kookboek van borgen Dijksterhuis en Menkema’ (18e en 19e eeuw).
Bron: © Uit de oude Koektrommel

 
Appelvlaij te maken
Neemt guldelingen geschilt, en in stucken gesneden / doetse in een pot met water rinse wijn en boter / laatse alzo staan smooren, wrijftse dan wel in stucken, doet er dan bij half soo veel witte broot, 3. doren van eijeren en suker onder malkanderen gemengt / het is goedt.

Waarschijnlijk is men, zoals bij overige vlaairecepten in het kookboekje wel geschreven wordt, vergeten te vermelden: ‘dan onder op ’t vuir geset en als ander gebacken‘.

 
Tulpenbollen

In tijden van voedselschaarste, zoals in de Eerste en Tweede Wereldoorlog, bestond in Nederland distributie, waarbij diverse levensmiddelen en goederen alleen verkrijgbaar waren tegen betaling en inlevering van bonnen. Het moest in deze tijden van schaarste leiden tot een eerlijke verdeling over de bevolking. De voornaamste reden was dan ook om hamsteren en prijsopdrijving tegen te gaan.

In de Eerste Wereldoorlog waren onder andere vlees en brood gerantsoeneerd. Door het tekort aan grondstoffen werd ook de samenstelling veranderd, waardoor er producten op de markt kwamen als eenheidsworst, regeringsbrood en volksbiscuit. Ook een product als koffie werd zo schaars, dat er geroosterde bloembollen werden verkocht om er koffie van te zetten.

Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog nam het aantal in distributie gebrachte voedingsmiddelen gestaag toe en werden veel ingrediënten vervangen door surrogaten, zoals bijvoorbeeld koffie van granen en cichorei. En zelfs de surrogaten kwamen op de bon. (Zie ook: Distributiestamkaart)
Doordat het transport van voedsel als gevolg van de Spoorwegstaking in september 1944 en een tekort aan brandstof zo goed als onmogelijk was of werd gemaakt door de bezetter, waren aardappelen en brood eigenlijk niet meer te verkrijgen. In december 1944 werden daardoor al tulpenbollen als voedingsmiddel en surrogaat voor aardappelen gebruikt.

Over tulpenbollen als vervanging van aardappelen deelde de Voedingsraad in januari 1945 het volgende mede:
‘Inderdaad zijn tulpenbollen hier uitstekend voor te gebruiken. Andere soorten bloembollen, b.v. hyacint en narcissen, zijn vergiftig, terwijl crocussen en gladiolen sterk zijn af te raden.
De tulpenbollen zijn niet rauw, doch uitsluitend gekookt te gebruiken. Als men weet, dat geschilde aardappelen een calorische waarde hebben van 90 en tulpenbollen van 158, dan zijn deze laatsten dus een goede voeding. Men pelt de bollen, snijdt ze door om het kiempje te verwijderen. Daarna kookt men ze met weinig water in 15 min. gaar. De bollen zijn dan goed te gebruiken in stamppot en soep. Ook kan men ze raspen voor bindmiddel. Maakt men een beslag van 100 gr. geraspte tulpenbollen, 1 lepel bloem, een uitje, kruiden en wat zout, dan kan men in olie heerlijke pikante koekjes bakken.
Op dezelfde manier als men aardappelmeel maakt bereidt men tulpenmeel.
Rasp de tulpenbollen en spoel dit in ruim, koud water. Goed doorroeren en door een zeef het vocht opvangen. Een tijd laten staan, dan krijgt men een wit bezinksel. Water afgooien en versch water bijvoegen, net zoo lang, totdat het meel mooi wit is. Goed laten drogen. De pulp is dan nog te verwerken in soep.
Ook kan men een lekker koekje maken door de gekookte bollen in plakjes te snijden en deze met wat zout te roosteren.
Natuurlijk kunnen de bollen niet te lang worden bewaard, want tegen het voorjaar gaan ze uitloopen. Men doet dan beter de bollen te malen en dat goed te drogen.’

 

Tulpenbollen

Recept voor tulpenbollensoep.
Bron: © Uit de oude Koektrommel

 
Recept tulpenbollensoep
Benodigdheden:
4 tot 6 tulpenbollen
1 ui
1 tl slaolie
1 tl Maggi aroma
1 tl kerriepoeder
1 liter groentebouillon

Pel en snipper de ui. Pel de tulpenbollen. Snijd ze doormidden en verwijder de kiem. Rasp daarna de bollen op een fijne rasp. Doe dit kort voordat ze in de pan gaan. De pulp verkleurt snel. Verhit de olie in een kleine pan. Fruit de ui en kerriepoeder. Doe er de groentebouillon en aroma bij. Breng aan de kook, roer de tulpenrasp erdoor en verhit nog even.
 
 
 

Oude kookboeken

Tot in de zeventiende eeuw waren kookboeken bestemd voor de hogere stand en beroepskoks en opgetekend door beroepskoks in dienst van de adel of door artsen. Het was gebruikelijk dat recepten voor huismiddeltjes tegen allerhande kwalen en ziekten in de kookboeken werden vermeld. In de loop van de achttiende eeuw verschenen er goedkope edities voor het huispersoneel en de keukenmeiden, met daarin meer aandacht voor bijvoorbeeld het tafeldekken en aansnijden van vlees. Niet zelden waren deze kookboeken geschreven door ‘dames van stand’, die daarvoor uit een eigen verzameling recepten putten. Een dergelijke verzameling bestond doorgaans uit (mondeling) overgeleverde familierecepten en de binnen de vriendenkring uitgewisselde recepten.
 
Een notabel boecxken van cokeryen (rond 1514)
Het eerste gedrukte Nederlandstalige kookboek. Via de link vindt u een introductie en transcriptie van dit kookboek.

Eenen seer schoonen ende excellenten Cocboeck (1593)
Transcriptie van het laatmiddeleeuwse kookboek van de arts Carel Baten.

Koocboec oft familieren keukenboec (1612)
Transcriptie van het Zuid-Nederlands kookboek van M. Antonius Magirus uit de Spaanse Nederlanden.

De verstandige kock oft sorghvuldige huyshoudster (1668)
De verstandige kock oft sorghvuldige huyshoudster, vermeerdert met de winter-provisie ende slacht-tydt. Hier is achter by-ghevoeght De verstandige confituur-maker. Het eerste origineel Nederlandse kookboek.

De geoeffende en ervaren keukenmeester of de verstandige kok (1701)
Nederlandse vertaling van ‘Le Cuisinier Français’ uit 1651 met Franse recepten uit de zeventiende eeuw van beroepskok François de La Varenne.

De volmaakte Hollandsche keuken-meid (1746)
Recepten voor de keuken en de huisapotheek en de wijze van het presenteren van gerechten op tafel volgens Frans gebruik.

De Volmaakte Geldersche Keuken-Meid (1756)
Verfijnde recepten met Franse invloeden, waaronder veel recepten met groenten, riviervis en wild, en recepten voor de huisapotheek.

Volmaakte grond-beginzelen der keuken-kunde (1769)
Een beknopte uitgave van ‘De volmaakte Hollandsche keuken-meid’ met gecomprimeerde en extra recepten, speciaal bedoeld voor de minder kapitaalkrachtigen.

De Nieuwe, Welervarene Utrechtsche Keuken-Meid, Confituurmaakster, en Huis-Doctores (1769)
Een totaal herziene en sterk uitgebreide herdruk van ‘De Stichtsche Keuken-Meid’ uit 1754. De recepten kennen een middeleeuwse invloed. Nadruk ligt op het verwerken van de opbrengsten van de moestuin en jacht.

Volkoomen Neerlandsch Kookkundig Woordenboek Voorgesteld in de Friesche Keukenmeid en Verstandige Huishoudster (1772)
Recepten voor vlees, vis, gevogelte, groenten, gebak, confituren, het zouten, pekelen en roken van vlees en spek, het maken van worsten, het drogen en inleggen van groenten en fruit en het vervaardigen van dranken en likeuren.

Vervolg op De Nieuwe, Welervarene Utrechtsche Keuken-Meid, Confituurmaakster, en Huis-Doctores (1774)
Zoals de titel al zegt: vervolg op ‘De Nieuwe, Welervarene Utrechtsche Keuken-Meid, Confituurmaakster, en Huis-Doctores’, met meer recepten voor de keuken en een zeer uitgebreide huisapotheek.

Kookboek van borgen Dijksterhuis en Menkema (18e en 19e eeuw)
Handgeschreven recepten uit het archief van borgen Dijksterhuis en Menkema.

Receptenboek van Cornelia Anna van Westrenen (begin 19e eeuw)
Receptenboek van Cornelia Anna van Westrenen met latere toevoegingen.

Aaltje de volmaakte en zuinige keukenmeid (2e druk, 1804)
Bedoeld voor koks, keukenmeiden en huisvrouwen.

De fijne keuken of de kok voor lekkerbekken (1846)
Recepten voor de gewone en fijne keuken voor zowel beginnende als volleerde koks, keukenmeiden en huismoeders.

Eenvoudige berekende recepten (1901)
Huishoudschoolkookboek; extreem zuinige manier van koken van de Hollandse burgerpot. Het is het eerste reclamekookboek met producten van Honig, Scholten’s Aardappelzetmeelfabrieken en Calvé.

Indisch kookschrift (1940-1945)
Indisch kookschrift, vermoedelijk afkomstig uit één van de interneringskampen. Het boekje bevat naast Indische, minstens zoveel Europese, Afrikaanse en Amerikaanse recepten.
 
 
Tekst: Uit de oude Koektrommel
Bronnen: Jij maakt geschiedenis (Wayback Machine), KBNL, Historische Kring Huizen, Historisch Nieuwsblad, Nederlands Openlucht Museum, Wikipedia (Nederlandse gerechten en lekkernijen), Delpher, Smulweb, DBNL, Mocca d’Or, Scientias, Archeolife, Etymologiebank en Culturescope
 
 

Geplaatst op donderdag 31 januari 2019 in Geschiedenis

 
Oude ‘troep’

Mijn oma had een voorliefde voor het bewaren van dingen, die soms om onverklaarbare redenen de prullenbak nooit hebben bereikt. Als kind vroeg ik haar weleens wat ze toch met die oude spullen, destijds ‘troep’ in mijn ogen, moest. Steevast antwoordde zij: ‘Da’s mooi voor later’. ‘Hmm, ‘later’ zijn die dingen nog ouder; dan kan je het beter nu gelijk wegdoen’, was mijn kindergedachte.

De oude spullen zijn uiteindelijk naar mijn moeder gegaan en een groot deel daarvan is bij mij terecht gekomen. Zo bevonden zich tussen haar ‘erfenis’ twee uitgaven van De Spiegel, Christelijk Nationaal Weekblad; No. 20 van 14 februari 1953 en No. 22 van 28 februari 1953 betreffende de watersnoodramp. Aangezien mijn grootouders niet geabonneerd waren op dit Christelijk Nationaal Weekblad en zij destijds ‘hoog en droog’ hebben gezeten, moet de watersnoodramp en alle gevolgen daarvan wel zodanig indrukwekkend voor mijn oma zijn geweest, dat zij deze uitgaven heeft aangeschaft en het belangrijk genoeg vond om ze door te geven aan het nageslacht.

 

Spiegel No. 20 van 14 februari 1953; voorzijde en bladzijde 16.
Bron: © Uit de oude Koektrommel


 
Spiegel no. 21

Spiegel No. 21 van 28 februari 1953; voorzijde en bladzijde 3.
Bron: © Uit de oude Koektrommel


 
 
Watersnoodramp

Ten zuiden van IJsland ontwikkelde zich op 29 januari 1953 een noordwesterstorm. Via Schotland koerste de storm verder zuidwaarts en draaide op de noordelijke Noordzee naar noordnoordwest. Op zaterdag 31 januari 1953 stevende het stormveld recht op onze westkust af, waarbij de storm in de avond toenam tot een windkracht 10. Toch heerste er de gedachte onder de bevolking, dat het allemaal wel mee zou vallen.

Het tegendeel bleek echter waar. Om twee uur ’s nachts kwam het water al over de dijken en vloedplanken. De zware storm zorgde samen met springtij voor een gevaarlijke en zeldzame hoge stormvloed. Het ging mis toen rond drie uur ’s nachts de dijken bij Kruiningen, Kortgene en Oude Tonge bezweken onder het uitzonderlijke hoge en beukende water.
Het verwoestende water was niet meer te stoppen. Tussen vier en zes uur ’s nachts braken overal in Zeeland, West-Brabant en op de Zuid-Hollandse eilanden dijken door, waardoor het water zodanig snel de polders in stroomde, dat in enkele dorpen het water binnen een half uur tot wel drie meter hoog stond. Huizen stortten in of werden meegesleurd door de stroming en complete gehuchten werden vernietigd.

De volgende dag zakte het water in eerste instantie iets tijdens de eb. Bewoners zochten een hoger heenkomen in afwachting van hulp. In de middag kondigde zich echter een tweede nog hogere vloedgolf aan, waardoor het water hoger kwam te staan dan de nacht ervoor. Veel huizen, die de eerste stormvloed hadden doorstaan, bezweken alsnog. De storm ging pas op 3 februari liggen. Zondag 8 februari werd een dag van nationale rouw; er waren inmiddels 1795 doden te betreuren. De Ramp, aanvankelijk ook wel aangeduid als Sint-Ignatiusvloed of Beatrixvloed, zou uiteindelijk officieel 1836 slachtoffers eisen.

 

Watersnoodramp van 1953

Watersnoodramp 1953
Bron: Rijkswaterstaat/Rens Jacobs


 

 
 

Bijzondere vondst

Het zal een jaartje of dertig geleden zijn, dat ik op een rommelmarkt voor een habbekrats een lijst met een ronduit wanstaltig portret gekocht heb. In tegenstelling tot de replica was de lijst prachtig. Bij het omwisselen van de afbeelding kwam er na enkele dunne kartonnetjes een stevig karton tevoorschijn. Op de achterkant was dit karton beplakt met een advertentiepagina uit de Zeeuwse Courant; op de voorkant pronkte een meest intrigerende foto van Vlissingen. Door het origineel onder een loep te bekijken wordt je haast meegezogen in de ruimte achter de deur, waarin zich een persoon bevindt…

 

Watersnoodramp Vlissingen

Mijn bijzondere vondst. In Vlissingen werd de hoogste waterstand gemeten: 4.55 m+ NAP.
Bron: © Uit de oude Koektrommel

 
Het moet gezegd: mijn oma had volkomen gelijk! Geen kostbare erfenis, maar daardoor zeker niet minder waardevol. Terwijl ik als kind vol afgrijzen de voorkant met het kadaver van een koe bekeek, lees ik nu als volwassene aandachtig de berichtgeving in de weekbladen, gecompleteerd met indringende foto’s. Een tijdsbeeld van de grootste natuurramp in de Nederlandse naoorlogse geschiedenis, die voor heel wat families rampzalige gevolgen met zich meebracht. Mooi dat deze ‘oude troep’ bewaard is gebleven. De exemplaren van de Spiegel en de foto zijn door mij zorgvuldig opgeborgen in een (schat)kist tussen allerhande oude dingen, die bewust de prullenbak nooit hebben bereikt. Da’s mooi voor later…
 
 
Tekst: Uit de oude Koektrommel
Een plaats voor herinneringen aan slachtoffers van de watersnood 1953 vindt u op de website De Ramp (zie ook: meer info).
Bronnen: Wikipedia, Watersnoodmuseum, KNMI (watersnoodramp) en KNMI (stormvloed)
 
 

Geplaatst op dinsdag 30 oktober 2018 in Geschiedenis

 
Carte de visite

De ‘carte de visite’, vanaf ongeveer 1854 in gebruik, bestond uit een afdruk op klein formaat, geplakt op een stukje stevig karton van ongeveer 6,5 bij 8,5 centimeter. Voor het portret werd doorgaans de albuminedruk gebruikt; in die tijd de goedkoopste en makkelijkste manier om meerdere scherpe en gedetailleerde afdrukken op papier te maken. Voor het eerst sinds de introductie van de fotografie in 1839 waren er portretfoto’s beschikbaar voor een groter deel van de bevolking. Het monteren van de afdruk op karton was overigens noodzakelijk vanwege de neiging van albuminefoto’s om te krullen.

 

Carte de visite

Carte de visite (albuminedruk); fotograaf Alexandre Ken ; Parijs 1850-1874.
Bron: Rijksmuseum (Licentie: Publiek Domein)

 
Het was gebruikelijk om niet één afdruk te kopen, maar een set van zes tot twaalf stuks, zodat er ook exemplaren uitgedeeld konden worden aan familie, vrienden, kennissen of zakenrelaties. Vaak werden de cartes de visite verzameld in speciale insteekalbums. Ook het verzamelen van portretten van leden van het Koningshuis, politici en beroemdheden was een populaire bezigheid van met name vrouwen uit de betere kringen. Een bekende Nederlandse carte de visite-fotograaf was Israël Kiek. Aan hem is het begrip ‘kiekje’ te danken.

Een carte de visite werd niet enkel voor portretten en afdrukken van landschappen of gebouwen gebruikt, maar ook voor bidprentjes. Niet zelden werd hiervoor een post-mortem portret gebruikt, wat in die tijd vrij gebruikelijk was om de gedachtenis aan een overleden dierbare te bewaren. De carte de visite bood de mogelijkheid om exemplaren te versturen naar familieleden.

 

Blad met cartes de visite

Blad met cartes de visite (albuminedruk) 1860-1870.
Bron: Rijksmuseum (Licentie: Publiek Domein)

 
In de beginjaren van de carte de visite was de kartonnen ondergrond en achterzijde blanco. Later verscheen summier de naam van de fotograaf onder de foto, al snel gevolgd door een uitvoeriger naamsvermelding of zelfs hele reclameteksten van de betreffende fotograaf op de achterzijde. Een hoog staaltje typografisch werk was de belettering in goud op zwart of donkerrood of op een ondergrond in pasteltint. De achterzijden waren hierdoor soms nog gewilder als verzamelobject dan de portretten zelf.

 

Carte de visite; voor- en achterzijde

Voor- en achterzijde van een carte de visite door Stubers, circa 1882-1888.
Bron: UofL Libraries (Licentie: CC BY 3.0)

 
Door de concurrentie van de kabinetkaart en na 1900 de andere vormen van fotografie, liep tegen het begin van de Eerste Wereldoorlog de vraag naar cartes de visite sterk terug.
 
 
 
Kabinetkaart

Vanaf 1866 kwam een groter formaat van de carte de visite in trek; de zogenaamde ‘cabinet card’, ‘kabinetfoto of -kaart’ of ‘kastkaart’. Deze benaming was afkomstig van de kast in de fotostudio, waarin de foto’s stonden uitgestald. De afmeting was ongeveer 11 bij 17 centimeter en de kabinetkaart was iets dikker dan de carte de visite. Deze kabinetkaarten werden meestal eenmaal afgedrukt en pronkten in speciale houders in kasten, op het tafelblad of op de schoorsteenmantel. Evenals voor de carte de visite werden er voor deze kaarten ook speciale albums op de markt gebracht waar achterin enkele pagina’s gereserveerd waren voor de oude familie-cartes de visite.

 

Kabinetkaart voorkant

Kabinetkaart: huwelijksfoto 1870-1880; Groh & Bro. Photographic Studio, Wisconsin.
Bron: Wikipedia (Licentie: Public Domain)


 
Kabinetkaart achterkant

Achterzijde van de bovenstaande kabinetkaart.
Bron: Wikipedia (Licentie: Public Domain)

 
Het uiterlijk van de kabinetkaarten vertoonde vanaf 1880 een sterke verandering in kleur- en tekstgebruik. Daarnaast werd de albuminedruk geleidelijk aan vervangen door onder andere de natte collodiumdruk en de gelatinezilverdruk.
Het grotere formaat zorgde er tevens voor, dat eventuele gezichtsgebreken of -onvolkomenheden duidelijker zichtbaar werden. Fotografen namen om deze reden wel kunstenaars in dienst om foto’s te retoucheren door het negatief te bewerken.

 

Cabinet Card; voor- en achterzijde

Voor- en achterzijde van een kabinetkaart door L. Bergman, circa 1882.
Bron: UofL Libraries (Licentie: CC BY 3.0)


 
Achterzijde kabinetkaarten

Enkele voorbeelden van achterzijden van kabinetkaarten.
Bron: UofL Libraries (Licentie: CC BY 3.0)

 
Als gevolg van de introductie van de fotografische ansichtkaart en de betaalbare Kodak-camera, waardoor men zelf foto’s ging maken, nam rond 1900 de populariteit van de kabinetkaart af. De wereldwijde productie van kabinetkaarten zou tot halverwege de jaren twintig van de vorige eeuw blijven bestaan.
 
 
 
Dateren

Het dateren van een carte de visite of een kabinetkaart is niet zo eenvoudig en kan het beste aan deskundigen worden overgelaten. Toch zijn er wel enkele kenmerken, die mogelijk een indicatie kunnen geven van de periode. U dient er wel rekening mee te houden, dat de voorraad kaartjes door de fotograaf geheel werd opgebruikt, alvorens er nieuwe kaartjes in gebruik werden genomen. Bovendien werd het karton nogal eens hergebruikt of zijn foto’s later op nieuwer karton gemonteerd. De onderstaande kenmerken zijn een samenvatting van diverse bronnen op het internet. Aanvullingen of verbeteringen zijn welkom!

Dikte van het karton
De foto’s werden geplakt op stevig karton. Postkaarten en ‘slappe’ exemplaren zijn van na 1900.
• Tot 1880 geplakt op rechthoekig dun karton
• Van 1880 tot 1890 geplakt op rechthoekig dik karton
• Van 1890 tot 1900 geplakt op dik karton, veelal slechter van kwaliteit. In deze tijd zien we het gebruik van de afgeronde hoeken en het reliëf in het karton.

Dikte van de carte de visite
• 1854-1870 0,3-0,5 mm
• 1870-1885 0,5-0,7 mm
• 1885-1890 0,7-1,0 mm
• 1890-1914 1,0-1,2 mm

Gewicht van de carte de visite
In het begin werd er nog gebruik gemaakt van dun karton. In de loop der jaren werd het karton dikker. Globaal kunnen de volgende gewichten worden gegeven voor datering.
• 1860-1870 1,5-2,5 gram
• 1864-1874 2,5-3,5 gram
• 1874-1886 3,5-4,5 gram
• 1879-1893 4,5-5,2 gram
• 1886-1910 meer dan 5,2 gram

Kleur van het karton
• Tot 1880 wit tot roomwit. Deze kleuren zouden later weer terugkomen, maar dan op dikker karton.
• Van 1880 tot 1890 kleuren als bruin, zwart en groen.
• Van 1882 tot 1888 matte voorzijde in lichtgeel en een glanzende achterzijde.

Uiterlijk van het karton
• Tot 1880 gouden of rood gedrukte rand met een enkele of dubbele lijn; een rode of zwarte lijn om de foto.
• Rond 1885 brede gouden of zilveren lijnen.
• Van 1885 tot 1892 gouden of zilveren rand.
• Van 1889 tot 1896 afgeronde hoeken en een gouden of zilveren randlijn.
• Van 1890 tot 1910 gebruik van reliëf voor zowel het karton als de belettering.

Belettering van het karton
• Tot 1880 de naam en eventueel het adres van de fotograaf worden vaak klein en netjes afgedrukt onder de afbeelding of op de achterzijde met eventueel de vermelding van de studionaam.
• Van 1880 tot 1900 artistiek vormgegeven tekst aan de voorzijde en extra versiering aan de achterzijde, vaak in cursieve stijl. De naam van de studio neemt vaak de volledige achterzijde van de kaart in beslag.
• Van 1880 tot 1895 gouden tekst op zwart karton.
• Van 1890 tot 1910 gebruik van reliëf voor de belettering en/of versiering.

Portret
• Tot 1870 hadden de foto’s rechte hoeken, daarna verschijnen exemplaren met afgeronde hoeken.
• Tot 1870/1880 keken mannen recht in de lens en vrouwen meer naar opzij.
• Van 1860 tot 1870 was voor gewone portretten het beeld ten voeten uit, daarna meestal tot de knie of buste.
• Vanaf 1880 krijgen de foto’s meer achtergrond.
• Vanaf 1890 waren de foto’s tot aan de buste doorgaans scherp en de onderkant vervaagd.
• Tot 1890 werden mannen en vrouwen nauwelijks als koppel geportretteerd.

Bijschriften
Mogelijk zijn er teksten bijgeschreven op de carte de visite of de kabinetkaart. In het geval het een naam betreft zou deze van de geportretteerde kunnen zijn, maar het kan bijvoorbeeld net zo goed de naam zijn van degene voor wie de kaart bestemd was. Voorzichtigheid is ook geboden bij een vermelde datum. Dit hoeft niet direct de opnamedatum te zijn.

Kleding
Kleding, hoofddeksels en haardracht kunnen een goede indicatie geven van een bepaalde periode. Met name dameskleding was veel meer aan mode onderhevig als herenkleding. (Zie bijvoorbeeld Vrouwenmode en Kleding)

 

Cabinet Card

Kabinetkaart uit 1885 met de handgeschreven tekst: ‘Yours with best wishes, S. M. Burroughs’.
Bron: Welcome Collection (Licentie: Public Domain; CC BY 4.0)


 
 
Tekst: Uit de oude Koektrommel
Bronnen: UofL Libraries, Kabinetfoto (Wayback Machine), Ontdek jouw verhaal, D.P. Huijsmans, Wikipedia (Carte de visite), City Gallery, HCO en Wikipedia (Cabinet Card)
 
 

Geplaatst op zondag 07 oktober 2018 in Geschiedenis

 
Hollandgangers, hannekemaaiers, pikmaaiers of poepen

Vrolijk werd er in de Duitse dorpen afscheid genomen van de mannen die, gewoonlijk na Pinksteren, voor een seizoen hun geluk gingen beproeven bij hun westerburen. ‘Hollandgänger’, of zoals ze in ons land werden genoemd: ‘Hollandgangers’, ‘hannekemaaiers’, ‘pikmaaiers’ of ‘poepen’. Hannekemaaier was een samentrekking van Hannes, de verkleinvorm van de voornaam Johann, en het woord maaier. Dit had te maken met Sint Johannesdag op 24 juni; traditioneel de dag waarop het gras gemaaid werd. Pikmaaier voor de maaier met de korte zeis en de bijnaam ‘poepen’ zou ontstaan zijn doordat ze elkaar vaak aanspraken met het Duitse woord ‘Bube’ voor ‘jongen’ of ‘kerel’.

Al sinds het begin van de zeventiende eeuw kwamen de seizoenarbeiders, vaak bitter arme keuterboeren uit Westfalen en het Osnabrücker- en Münsterland en later tevens uit het noordwesten van Duitsland, naar Holland om hun schamele inkomsten aan te vullen door voor de werkgever gras te maaien en te hooien voor de winterse stalvoeding van het melkvee of veen te baggeren voor de turfwinning.

 

Auszug der Hollandgänger (Zeichnung)

Die Hollandgänger, Tekening door L. Preller, Emslandmuseum Lingen.
Bron: euregio-history.net (Licentie: CC0 1.0; Universal Public Domain)


 
 
Oorzaak van de trek naar Holland

De meeste Hollandgangers waren in eerste instantie afkomstig uit het prinsbisdom Osnabrück. De Dertigjarige Oorlog (1618-1648) had heel wat geld opgeslurpt in het prinsbisdom. Om de enorme schuldenlast weg te werken werd een ingrijpende belastingpolitiek gevoerd, met als gevolg dat de bevolking drastisch verarmde.
Bovendien speelde, naast de enorme bevolkingsgroei, het verbod op erfdeling een belangrijke rol. In de praktijk kwam het erop neer dat de oudste zoon het familiebedrijf erfde om versnippering van het bedrijf tegen te gaan. De overige kinderen moesten het doen met een vaak geringe afkoopsom. Dit hield in dat niet-ervende kinderen van boeren, ‘Hüsselten’ genoemd, geen eigen grond bezaten en tevens niet konden ‘introuwen’. Voor hen lag de oplossing in het huren (‘heuern’) van een stukje land en bewoning. Op deze manier ontstond het systeem van ‘Heuerleute’. Onder deze vaak toch wel armlastige Heuerleute was een aanzienlijk aantal Hollandgangers te vinden.
 
 
 
Routes

Bepakt met gereedschap en een ‘Essensack’ met kleding, eieren, spek, gerookt varkensvlees en brood werd er zoveel mogelijk in groepen vertrokken vanuit de woonplaats, waarbij gaandeweg de reis naar Holland de verschillende groepen zich bij elkaar aansloten. De afstand tussen het gebied van afkomst en de plaats van bestemming bedroeg al snel zo’n tweehonderd tot driehonderd kilometer; een tocht die hoofdzakelijk te voet werd afgelegd. Soms ging de reis naar Noord-Holland per schip naar Amsterdam en legde men aan bij de Oude Brug, ook wel ‘moffenbrug’ genoemd.

 

Route Hollandgangers

Route Hollandgangers

 
Gemakkelijk was de reis zeker niet. De wegen waren soms slecht en uitgestrekte veengebieden belemmerden een rechtstreekse doorgang, waardoor er twee natuurlijke routes genomen konden worden. De noordelijke route liep via een smalle strook tussen de Dollard en het Bourtanger Veen naar Groningen en Friesland. De hoofdroute liep, met de aftakking naar het noorden, door Lingen en het Graafschap Bentheim tussen de venen via de smalle rivierbedding van de Vecht naar de Zuiderzee. Sommigen namen vervolgens het pad naar het zuiden richting Brabant, Zeeland of België.
 
 
 
Werkzaamheden

In het voorjaar werkten de boeren op het eigen land. Vervolgens vertrokken zij naar Holland voor seizoenswerk om in de nazomer weer de werkzaamheden op het eigen land te hervatten. Dat was broodnodig aangezien de inkomsten van het eigen land en de winterse huisnijverheid als wolspinnen, breien, weven, klompen- en bezemmaken en mandenvlechten niet genoeg opleverde om een gezin van te kunnen onderhouden. Vaak boden zij zichzelf aan op de ‘poepenmarkt’; doorgaans een hoekje op de veemarkt. In veel gevallen keerden zij jarenlang terug naar dezelfde werkgever.

Holland kende een periode van economische bloei, waardoor er een permanente vraag was naar arbeidskrachten. De Hollandgangers hadden door de werkzaamheden in hun thuisland doorgaans de nodige ervaring in het aangeboden werk. Hierdoor lag het vinden van werk en een hoger loon in het vooruitzicht.
Naast het werk op het land waren ‘in de hoogtijdagen’ veel seizoenwerkers werkzaam op de walvis- en koopvaardijvaart, als tichelwerker op de steenbakkerijen, als polderjongens bij de aanleg van vaarten en dijken, als blekersboden op de blekerijen en als tuinlieden op de buitenplaatsen. Door de interesse in ons land voor Duitse koopwaar, waaronder het Westfaalse linnen, besloten sommige Hollandgangers extra verdiensten te genereren door deze goederen in manden op de rug mee te nemen.

 

Hannekemaaiers

In Noord-Holland en Friesland sliepen de Hannekemaaiers in de schuur of de stal van de boer. De Oost-Friezen waren herkenbaar aan hun kleding; op warme dagen maaiden ze in hun rode hemd. De Friese boerinnen waren weg van deze stof en al snel werd gevraagd om het jaar daarop deze stof mee te brengen.
Bron: © Uit de oude Koektrommel (Foto genomen in Museumdorp Allingawier.)

 
Onder invloed van de verslechterende economische omstandigheden in Holland, de juist toenemende welvaart in eigen land en de emigratiestroom naar Amerika nam in de tweede helft van de negentiende eeuw het aantal Hollandgangers steeds meer af
 
 
Tekst: Uit de oude Koektrommel
Bronnen: Wikipedia (Hannekemaaier), Verre Verwanten, Barendse, Members Home, Achter de Breede Sloot, HK Losser en Museumdorp Allingawier
 
 

Geplaatst op zaterdag 24 februari 2018 in Geschiedenis

 
Afgelopen zomer heb ik nog koffie gedronken in het pand, dat in opdracht van mijn voorouder Andreas Ludolphi in 1660 als zijn herenhuis werd gebouwd op de hoek van de Groninger Oude Ebbingestraat en Jacobijnerstraat. Hoe bijzonder!

In 1308 schenkt ridder en prefect Ludolphus van Gronebeke, vertegenwoordiger van de Utrechtse bisschop in de stad Groningen en het Gorecht, het huis van Lutbertus Heddinga met enige bijgebouwen en de bijbehorende grond aan de prior Conrardus, zijnde zijn bloedverwant, en de fraters van het Dominicanenklooster in Winsum. Dit huis is gelegen aan de tegenwoordige Jacobijnerstraat. Het kloosterterrein strekt zich uit van deze straat tot aan de toenmalige stadsmuur en wordt begrensd aan de westzijde door de Oude Ebbingestraat en aan de oostzijde door het Kattenhage. Het klooster wordt in 1310 in de Orde opgenomen.

 

Oorkondenboek van Groningen en Drenthe

Verkorte vertaling: Ludolphus, ridder, heer van Gronebeke en prefect van Groningen, heeft overgedragen aan zijn bloedverwant Conradus, prior, en de broeders van het convent te Winsum het huis en hof van Lutbertus Heddinga, gelegen bij de stadsmuur van Groningen. (Uit het Oorkondenboek van Groningen en Drenthe, I (Groningen 1896), nr. 228)
Bron: Cartago

 
Na de ‘Reductie van Groningen’, de capitulatie van Stad Groningen voor het leger van prins Maurits van Nassau, de latere prins van Oranje, en Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg op 22 juli 1594, wordt het klooster opgeheven. Het merendeel van de nog aanwezige monniken verlaat de stad en daarmee zal het kloostercomplex enige tijd later in handen komen van de provincie.
Het kloostercomplex wordt verdeeld. In 1609 richt men een deel van het complex in tot Stedelijk Tuchthuis. In 1611 neemt de provincie het over en in het kader van bezuinigingen wordt het Tuchthuis in 1624 opgeheven. Een ander deel van het kloostercomplex krijgt de bestemming van weeshuis. In 1621 wordt het Groene Weeshuis hier ondergebracht en in 1660 staan de Staten van Groningen een deel van het complex af ten behoeve van een diaconieweeshuis, ook wel het Blauwe Weeshuis genoemd. In 1673 worden het Groene en het Blauwe Weeshuis samengevoegd en In 1858 wordt het oude kloostergebouw vervangen door een nieuw weeshuis, het Groene Weeshuis, op dezelfde plaats. De kloosterkerk is vanaf 1660 tot aan de afbraak in 1674 in gebruik als buskruidmakerij en geschutgieterij.

 

Noord-oostelijk deel Groningen rond 1575

Noord-oostelijk deel van Groningen Stad rond 1575 met links boven het Jacobijnerklooster.
Bron: Wikimedia (Licentie: Public Domain)

 
In 1660 verkoopt het weeshuis de zuidwesthoek van het terrein aan mijn voorouder raadsheer Andreas Ludolphi en zijn echtgenoot Hebelia Catharina Noorthoorn, die tot die tijd in de Oosterstraat wonen. Voor het ontwerpen van zijn herenhuis is mogelijk de hulp ingeroepen van de provinciale fabrieksmeester en stadsbouwmeester Coenraet Roeleffs, ontwerper van de Nieuwe Kerk in Groningen.
Het tot ver in de Jacobijnerstraat doorlopende pand krijgt een diep zadeldak. De voorgevel wordt rijk versierd met festoenen of guirlandes en twee kleine ovalen ‘oeil de boeuf’ ramen met omlijstingen. (De letterlijke vertaling voor het Franse ‘oeil de boeuf’ is ‘runderoog’, maar is ook de uitdrukking voor ‘schot in de roos’.) Bovenin wordt er een groter oeil de boeuf- raam geplaatst met omlijsting en afhangende festoenen. De top wordt bekroond door een klein tympaan met daarin de vermelding van het jaartal 1661. Voor verbreding van het gevelvlak en een geleidelijke overgang tussen de verticale en horizontale richting worden aan beide zijden van het middendeel van de gevel tegen de ‘trappen’ gebruik gemaakt van sierlijke klauwstukken of vleugelstukken. Beneden komt een karakteristiek bordes voor de voordeur. Het achterste gedeelte van het complex biedt plaats voor de koetsen en paarden. De grond ten noorden van het huis zal tuin blijven tot aan het begin van de twintigste eeuw.
Tot 1744 blijft het herenhuis in handen van de familie Ludolphi. De laatste bewoonster uit de familie is kleindochter Richardina Ludolphi, die getrouwd is met de latere burgemeester van Groningen Scato Gockinga.

 

Voorgevel hoek Jacobijnerstraat Groningen

Het herenhuis in januari 1923 voor de grote verbouwing.
Bron: Wikimedia (Hoek Oude Ebbingestraat-Jacobijnerstraat, voor- en zijgevel; 20093731 – rce | Door: BotMultichillT – January 1923 | Licentie: CC-BY-SA-3.0-NL. Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Beeldbank Cultureel Erfgoed)


 
Oude Ebbingestraat in Groningen

Het herenhuis van Andreas Ludolphi aan de Oude Ebbingestraat.
Bron: Wikimedia (Maker: Gouwenaar; Datum: 14 oktober 2009; Licentie: Public Domain)

 
Er verandert weinig aan het uiterlijk van het pand tot de toenmalige eigenaar, Nicolaas Cristofer Hensen, in 1923 drastisch aan het verbouwen gaat voor zijn confectiemagazijn met ‘heeren-, jongeheeren- en kinderkleeding’ . Met name de benedenverdieping wordt behoorlijk onder handen genomen en het bordes moet het veld ruimen. Daarnaast worden er teksten op de voor- en zijgevels aangebracht. De blauwdruk laat zien dat het oorspronkelijke idee voor de tekst op de voorgevel ‘N.C. Hensen Heeren Modes’ zou moeten worden, echter er is uiteindelijk blijkbaar gekozen voor de tekst ‘N.C. Hensen Kleeding naar Maat’.

 

Blauwdruk

Blauwdruk ‘Plan verbouwing perceel hoek O. Ebbingestr.-Jacobijnerstr. voor den Weled. Heer N.C. Hensen-Groningen’.
Foto: © Uit de oude Koektrommel (Origineel: Groninger Archieven)


 
Statistische berekening

Statistische berekening van de ijzeren balken en kolommen benodigd voor de verbouwing van de percelen hoek Ebbingestr.-Jacobijnerstr. voor den Weled. Heer N.C. Hensen te Groningen.
Foto: © Uit de oude Koektrommel (Origineel: Groninger Archieven)

 
Het pand zal ongeveer een eeuw in deze familie blijven. Op 9 november 1971 wordt het herenhuis ingeschreven in het register van beschermde rijksmonumenten. In 2016 is volgens de gegevens van het Kadaster het gehele pand met binnenterrein en parkeerplaatsen door een familielid aan een particuliere belegger verkocht voor ruim twee miljoen euro…

 

Advertentie N.C. Hensen

Advertentie N.C. Hensen uit het Nieuwsblad van het Noorden van 24 maart 1919.
Bron: Delpher


 
 
Tekst: Uit de oude Koektrommel
Bronnen: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Staat in Groningen, Pelgrimeren in Groningen, Wikipedia (Reductie van Groningen), Wikipedia (Klauwstuk), Wikipedia (Oeil de Boeuf), Wikipedia (Festoen), Cartago en Vestigingslocaties
 
 

Geplaatst op donderdag 12 oktober 2017 in Geschiedenis

 
Tabaksindustrie

Heel wat van mijn familieleden zijn werkzaam geweest in de tabaksteelt of tabaksindustrie in Wageningen en Rhenen. Van tabaksteler, tabakker, halve tabakker tot sigarenmaker in de Schimmelpenninck sigarenfabriek. En het is zeker niet ondenkbaar dat zij een centje hebben bijverdiend met huisarbeid.

De noordelijke Rijnoever, van Amerongen tot Wageningen, was één van de centra voor de teelt van inlandse tabak. De zwaar bemeste zandgronden bleken zeer geschikt voor de tabaksteelt, die in de zeventiende eeuw in opkomst kwam en voor veel werkgelegenheid zorgde. De tabakker teelde de tabak op eigen of gehuurde grond. De halve tabakker verbouwde de tabak in deelbouw, waarbij de eigenaar van de grond mest en ruimte in de droogschuur ter beschikking stelde en zich belastte met de verkoop. De halve tabakker, en vaak ook het gezin, deed dus het eigenlijke werk en kreeg uiteindelijk een deel van de bruto opbrengst.

 

Drogen tabak

Het drogen van tabaksbladeren in de schuur.
Bron: © Uit de oude Koektrommel


 
De tabak

De tabak; een prent van A. de Ker. Datering: 1894-1959.
Bron: Rijksmuseum (Licentie: Publiek Domein)

 
In eerste instantie werd de Nederlandse tabak verwerkt tot pijptabak. Na 1725 kwam het snuiven van zeer fijngemalen tabak in de mode, gevolgd door de pruimtabak. Nadat in het midden van de negentiende eeuw het roken van sigaren populair werd, ging veel tabak naar de sigarenfabrieken om verwerkt te worden in sigaren. Tussen 1826 en 1851 werd in Wageningen al een begin gemaakt met de fabricage van sigaren.
Door toenemende concurrentie van tabak uit Nederlands-Indië en de Verenigde Staten nam de omvang van de inlandse tabaksteelt in de loop van de negentiende eeuw steeds verder af, met als gevolg dat omstreeks 1890 de commerciële Wageningse tabaksteelt verdween.
 
 
 
Tabakstrippen als huisnijverheid

Toch leverde de teruggang van de inlandse teelt ook een nieuwe bron van inkomsten op. Of liever gezegd een kleine aanvulling op de schamele inkomens. De in Wageningen gestripte Indische en Amerikaanse tabak was bestemd voor de uitvoer naar Engeland, waar een invoerrecht op tabak bestond. Door de tabak van tevoren te laten strippen, scheelde dat toch een aanzienlijk stuk in gewicht en daarmee in de kosten. Het tabakstrippen, het verwijderen van de stelen en hoofdnerven het tabaksblad, werd een huisindustrie, waarbij de mensen in dienst waren bij tabakshandelaren. In Wageningen waren dat voornamelijk de tabaksproducenten Koch en De Voogd.

 

Tabakstrippen als huisnijverheid.
Bron: Nationaal Archief (embedded)

 
In de meeste gevallen ging het hier om huishoudens die afhankelijk waren van het werk in de steenfabrieken. Vanwege het hoge water in de uiterwaarden in de herfst en het geringe aantal werklieden dat nodig was in de winter waren de meeste arbeiders in deze periode werkeloos. Om toch nog iets te kunnen verdienen kon een beperkt aantal mensen terecht bij het Comité voor Werkverschaffing of ging men thuis tabaksbladeren strippen. Het grote aantal werklozen zorgde ervoor dat er steeds voldoende aanbod was van goedkope arbeidskrachten. Deze vorm van huisarbeid werd echter zo slecht betaald dat het in de volksmond ook wel ‘zwijnerij’ werd genoemd. De website ‘Het Volkshuis’ vermeld hierover:

‘Het strippen van een pond tabak levert 2 tot 2,5 cent op en een halve cent meer als de bladeren onbeschadigd zijn. Een werkdag van tien uur, waarin evenzoveel ponden tabak kunnen worden gestript, levert een inkomen van 25 cent op. Ter vergelijking: een boerenknecht en een kleigraver op de steenfabriek hebben een dagloon van 80 cent en zelfs in de werkverschaffing wordt voor een zevenurige werkdag nog 60 cent betaald.’

In de Eerste Wereldoorlog ging de tabak op de bon en kwam de tabakshandel stil te liggen en daarmee de tabaksstripperij. Na deze oorlog was er door de toenemende industrialisatie gedurende het gehele jaar werk te vinden waarmee men genoeg verdiende. Bovendien waren de hoogtijdagen van de sigaar voorbij en kwam er hiermee een einde aan de huisindustrie.
 
 
 
Wageningse Sigarenfabrieken

Wageningen kende door de eeuwen heen een flink aantal sigarenfabrieken en kleinschalige fabriekjes. Om een paar te noemen: Dirk Van Lonckhuijzen aan de Walstraat, Koch aan de Veerstraat, Van Opstelten & Co aan de Lawickse Allee, Victor Hugo van fa. J. Baars en Zn. uit Krommenie aan de Nude, Cornelis Bos aan de Heerenstraat, Gelria aan het Plantsoen, G.T. Kraayvanger aan de Junusstraat en later verhuisd naar de Grindweg, Peel van Rijn, Gebroeders Van Dronkelaar, Oranje-Nassau van W.G. Van de Loo, Fa. Overman, C.G.W. Pauw, G. Onderstal & Co., La Industria van J.J.F. de Voogd, M. Keijzer en natuurlijk Geurts & Van Schuppen, wat later Schimmelpenninck werd.

 

Personeel sigarenfabriek Koch

Personeel van sigarenfabriek Koch in 1905.
Bron: Onbekend (kopie eigen archief)


 
Opstelten & Co

Reclame van Tabak en Sigarenfabriek Opstelten & Co.
Bron: oud adresboek


 
Victor Hugo sigaren

Oude verpakking van het merk Victor Hugo.
Bron: © J. Boonstra (geplaatst met toestemming van de auteursrechthebbende)

 
Wouter Geurts kocht in 1896 de sigarenfabriek van J.C. Weurman aan de Grindweg te Wageningen. Dit werd Tabak- en Sigarenfabriek De Tabaksplant. Later verhuisde de onderneming naar Tramweg 29a. In 1923 had hij veertig medewerkers in dienst.
Zijn zus, Janna Klazina was getrouwd met Jochem van Schuppen, oprichter van Sigarenfabriek Ritmeester in Veenendaal. Op 1 oktober 1924 startte Wouter Geurts de compagnonschap ‘Geurts & Van Schuppen’ met zijn oomzeggers Jan Marius van Schuppen en Gerrit Hendrik van Schuppen, de zonen van het echtpaar Van Schuppen-Geurts. Deze compagnonschap nam de naam ‘Schimmelpenninck’ aan.
 
 
 
Schimmelpenninck

Schimmelpenninck is de grootste sigarenfabriek die in Wageningen actief is geweest. In 1929 had Schimmelpenninck éénenzeventig mensen in dienst en produceerde de fabriek twee miljoen sigaren. In 1931 werd de firma gehuisvest in het pand van de voormalige en failliete leerlooierij Roes aan de Stationsstraat. Daar bleef het bedrijf groeien; in 1939 waren er ongeveer zevenhonderd werknemers en werden ruim tweeëndertig miljoen sigaren gefabriceerd. De sigarenmakers kregen stukloon, dat wil zeggen dat ze betaald kregen naar rato van het aantal sigaren dat ze per dag of week maakten.

 

Sigarenfabriek Schimmelpenninck Wageningen

Sigarenfabriek Schimmelpenninck aan de Stationsweg.
Bron: Hoog en Laag (3 augustus 2011)

 
In de Tweede Wereldoorlog lag de tabaksproductie helemaal stil en werd er na de oorlog voorzichtig opnieuw begonnen. Tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw liep de fabriek goed. Om de groei aan te kunnen werden in 1960 de panden van de voormalige sigarenfabriek Victor Hugo gekocht en in 1964 het pakhuis ‘America’. Nieuwe vestigingen kwamen er in Lichtenvoorde en Kerkdriel. Vervolgens werd er in 1969 van Drukkerij Vada in de Nude een stuk grond met woonhuis gekocht om er een nieuw te bouwen bedrijf op te vestigen.
In de jaren zeventig keerde het tij. Er werden steeds minder sigaren gerookt en de productie in het buitenland werd goedkoper. De aandelen van Schimmelpenninck kwamen in handen van buitenlandse firma’s. Als reactie op de opkomst van de sigaret werd er geprobeerd kleinere en dunnere sigaartjes aan de man te brengen. Echter zonder succes. De productie werd geleidelijk verplaatst naar België en lagelonenlanden.
In 2001 viel definitief het doek voor de Wageningse vestiging. De naam Schimmelpenninck bleef bestaan, maar in Wageningen werden geen sigaren meer gemaakt. Met de sluiting verdween de laatste sigarenfabriek in Wageningen en kwam er een einde aan de Wageningse tabakscultuur.

 

De Tijd, godsdienstig-staatkundig dagblad, 28 december 1940

Zeer belangrijk nieuws voor ‘Schimmelpenninck-Rookers’ in De Tijd, godsdienstig staatkundig dagblad van 28 december 1940.
Bron: Delpher


 
 
Tekst: Uit de oude Koektrommel

Met speciale dank aan J. Boonstra voor de verleende toestemming voor het plaatsen van foto’s uit zijn eigen collectie.

Bronnen: Het Volkshuis Wageningen (Geschiedenis arbeidersbeweging; De sigarenmakers), Wiki Wageningen, Tijdschrift De Twee Kwartieren, jaargang 22, nr. 3, september 2014, Gemeentearchief Wageningen (De Tabaksplant/Schimmelpenninck, 2014), Zavage, HVOW (Wagen Wegen, jaargang 7, nr. 1, februari 1979) en Gens Nostra (nr. 59, maart 2004)
 
 

Geplaatst op zaterdag 19 augustus 2017 in Geschiedenis

 
Mijn Engelse voorouder Richard Knowles werkte in 1630 als handschoenmaker in de Groningse Popkenstraat. Nou laat het beroep van handschoenmaker natuurlijk niets aan de verbeelding over. Daarentegen zijn over de handschoen en het gebruik ervan genoeg interessante zaken te vinden.

 

Richard Knowles handschoenmaker

Richard Knowles, hier geschreven als Derck Cnaules, handschoenmaker in de Popkenstraat (Groningen, 1630).
Bron: AlleGroningers


 
 
De handschoen door de tijden heen

De oudste gevonden handschoenen ter wereld zijn die van de Egyptische farao Toetanchamon, ontdekt in zijn graf in 1922. Zij dateren uit 1333-1323 voor Christus en zijn gemaakt van vlasvezels. Waarschijnlijk waren ze bedoeld voor paardrijden. Het bijzondere aan deze handschoenen is dat zij met een steek zijn genaaid, die pas in de achttiende eeuw na Christus opnieuw zou worden toegepast.

 

Eén van de zevenentwintig handschoenen van Toetanchamon, gevonden in zijn graf in 1922.
Bron: Olia i Klod (embedded)

 
In eerste instantie waren handschoenen een ‘beschermende accessoire’. Zo wordt in Homerus’ Odyssee de vader van Odysseus, Laërtes, beschreven, die met handschoenen aan in zijn tuin werkte om zijn handen te beschermen tegen de wilde bramen. De Romeinse bovenklasse droeg op feestjes ‘eethandschoenen’ van zijde of linnen om tijdens het eten met hun handen deze schoon te houden en verbranding van de vingers te voorkomen. En wat te denken van de gladiatoren die, voordat zij de arena binnengingen, ter bescherming hun handen omwikkelden met lange repen gelooide huid. Jagers en krijgers beschermden hun handen met leren handschoenen of bekleedden ze met doek, bedekt met metalen platen. Later werd de metalen handschoen onderdeel van de totale ridderuitrusting.

In de loop der eeuwen komen we de vermeldingen of vondsten van handschoenen vaker tegen. De Griekse historicus Herodotus vertelt in zijn onderzoek rond 440 voor Christus over de beschuldiging van Leotychides, die een handschoen had gevuld met geld dat hij als omkoping had ontvangen. Xenophon vermeldt in zijn Cyropaedia , dat de Perzen in de winter bontgevoerde wanten droegen. Plinius de Jonge vindt het rond 100 na Christus belangrijk genoeg om te melden dat de stenograaf van zijn oom in de winter handschoenen draagt om het werk van de oude Plinius niet te belemmeren.
In de elfde eeuw vergeet de Bisschop van Durham bij zijn ontsnapping met een touw via zijn raam uit de Tower of London zijn handschoenen en haalt zijn handen ernstig open. Zo zou Koning Henry II van Engeland in 1189 met handschoenen aan begraven zijn en worden bij het openen van de tombes van Bischop Nicolaus Shiner in 1510, Koning Edward I van Engeland in 1794 en Koning John van Engeland in 1797 alle drie de heren met handschoenen aan aangetroffen.

 

"

Kerkelijke handschoen; Spanje, 1510-20
Bron: Liturgical Arts Journal (embedded)

 
Het was aan het einde van de Karolingische periode dat de handschoen een symbolische betekenis heeft gekregen. Van koningen is bekend dat hun handschoen diende als plaatsvervanger, wanneer hij lijfelijk ergens niet aanwezig kon zijn. In het christendom was het dragen van handschoenen een teken van religieuze macht en respect voor God. Attributen hoefden op die manier niet met de blote hand aangeraakt te worden.

De symboliek van het gebruik van de handschoen vinden we terug in de Middeleeuwen, waarin deze stond voor de overdracht van bepaalde macht of rechten. Tevens straalde het dragen van handschoenen (politieke) macht uit voor bijvoorbeeld hoogwaardigheidsbekleders, belastinginners en rechters. Een rechter zou altijd handschoenen dragen tijdens het uitspreken van het oordeel.

 

De handschoenmaker: kopergravure uit Jan en Casper Luyken’s emblemataboek ‘Iets voor Allen’. De oorspronkelijke editie is uit 1745.
Bron: Atlas en Kaart (embedded)

 
Egyptische vrouwen gebruikten handschoenen als onderdeel van een schoonheidsbehandeling, nadat de handen vooraf zorgvuldig waren ingesmeerd met geurige olie en honing. Naar alle waarschijnlijkheid zijn vrouwen in de dertiende eeuw begonnen met het dragen van handschoenen als accessoire gemaakt van linnen en zijde, versierd met borduurwerk. Wetten werden uitgevaardigd om deze ‘wereldse ijdelheid’ te onderdrukken, maar dat mocht op de langere termijn niet baten. In latere tijden kwamen dames niet buiten zonder handschoenen en was het gebruikelijk om minstens zeven paar in huis te hebben; voor elke dag van de week een ander paar.

In de zestiende eeuw raakte de geparfumeerde handschoen in de mode en werd het beroep van handschoenmaker verenigd met dat van parfumeur. Het gebruik van parfum was naast het maskeren van onfrisse luchtjes ook bedoeld voor hygiënische doeleinden, zoals het bestrijden van de pest en andere ziekten.
Geparfumeerde handschoenen werden gemaakt van zacht leer en bevatten een poeder met een overvloed aan geuren, zoals lavendel , bergamot, gemalen iriswortel en kruiden. Werden de geuren civet en muskus in de zeventiende eeuw warm onthaalt, tijdens de Verlichting gaf men de voorkeur aan bloemige en fruitige geuren. De achttiende eeuw stond in het teken van de verleiding, wat tot uiting kwam in nieuwe geuren.

 

Geparfumeerde lederen handschoenen.
Bron: Anya’s Garden (embedded)

 
In de zeventiende eeuw was het voor welgestelden gebruikelijk om met lederen handschoenen de deur uit te gaan. Bij voorkeur waren deze gemaakt van ree-, lams- of het liefst kippenhuid. Zij reikten tot de pols en in de meeste gevallen waren ze voorzien van een kap, die in de tweede helft van de zeventiende eeuw uitbundiger van vorm werd met vaak geborduurde manchetten. Gewoon werkvolk droeg handschoenen van stevige materiaalsoorten ter bescherming van de handen bij zwaar werk. Alhoewel ik het vermoeden heb dat de ‘minderbedeelden’ het toch zonder handschoenen moesten stellen.

Van oudsher stond de overdracht van een handschoen dus symbool voor de bezegeling van een contract. Als teken hiervan had een welgestelde zeventiende eeuwse bruid vaak een paar kostbare bruidshandschoenen, versierd met huwelijkssymboliek. Deze bruidshandschoenen zijn regelmatig terug te vinden op huwelijksportretten, maar die van Johanna Le Maire zijn ook fysiek bewaard gebleven. Zij ging op 22 mei 1622 te Amsterdam in ondertrouw met de welgestelde Pieter van Son. Op haar huwelijksportret is te zien hoe zij haar bruidshandschoenen in haar hand houdt.

De handschoenen zijn gemaakt van wit wasleer, voorzien van rijk geborduurde geschulpte kappen met zijde, gouddraad en -cantille, parels en vergulde pailletten. Het borduurwerk vertoont een symmetrisch patroon van onder meer twee in elkaar gelegde handjes in bruin contour onder een met pijlen doorboord hart van pareltjes en twee toegewende vogeltjes. De handschoenen werden gesloten met drie paar roze veterbandjes, waarop een goudknopje werd geschoven.

 

Bruidsportret Johanna Le Maire

Bruidsportret van Johanna Le Maire door Nicolaes Eliasz. Pickenoy, die overigens de zwager van mijn voorouder was.
Bron: Rijksmuseum (Licentie: Public Domain)


 
Handschoenen Johanna Le Maire

Bruidshandschoenen van Johanna Le Maire.
Bron: Rijksmuseum en © Uit de oude Koektrommel


 
 
Gebruik en symboliek

Tijdens de Middeleeuwen werd een begroeting door iemands hand te schudden zonder de handschoen uit te trekken gezien als een belediging. Het uitdoen van een handschoen voor het geven van een hand of een kus op de hand was een manier om vertrouwen te tonen. Ook het uittrekken van de handschoen met de tanden werd gezien als respectloos.

Het slaan met een handschoen in iemands gezicht werd beschouwd als een uitdaging voor een gevecht. Evenals iemand de handschoen voor de voeten werpen. De uitdrukking ‘iemand de handschoen toewerpen’ is dan ook aan het ridderwezen ontleend. Wie de handschoen opnam, gaf daarmee te kennen, dat hij de strijd aanvaardde. Vandaar ook ‘de handschoen voor iemand opnemen’, wat ‘iemand verdedigen’ betekent.

In de schilderkunst zien we het gebruik van de handschoen vaak terug. De handschoen staat symbool voor een huwelijk en voor netheid, omdat ze de handen bedekken en natuurlijk voor het benadrukken van een bepaald maatschappelijk aanzien. Handschoenen die in een schilderij op de grond liggen, staan symbool voor een buitenechtelijke verhouding.

 

Voorname vrijage, Willem Pietersz. Buytewech

Voorname vrijage door Willem Pietersz. Buytewech (ca. 1616-ca. 1620); de handschoenen, een symbool voor het huwelijk, liggen op de grond.
Bron: Rijksmuseum (Licentie: Publiek Domein)

 
En dan kennen we natuurlijk nog ‘trouwen met de handschoen’, oftewel trouwen bij volmacht; een huwelijksvoltrekking waarbij één van de partners niet aanwezig kan zijn en wordt vervangen door een gevolmachtigde. Van oorsprong werd de handschoen op het altaar gelegd als teken van aanwezigheid en instemming van de afwezige partner. Lees meer over dit onderwerp in het artikel Trouwen met de handschoen.
 
 
Tekst: Uit de oude Koektrommel
Bronnen: Eternal Egypt, Olia i Klod, Wikipedia, Berthi’s Weblog, Fragrantica, FD.persoonlijk, Fashion Scene, Historiek en Anya’s Garden
 
 

Geplaatst op zondag 02 juli 2017 in Geschiedenis

 
Als geboren en getogen ‘Waogeningse’ heb ik heel wat tochtjes met het Lexkesveer gemaakt. Ondanks dat we het vroeger thuis niet ‘breed’ hadden kon er in de vakantie toch altijd wel een oversteek met de pont vanaf met als kers op de taart een ijsje aan de ‘overkant’.

Wageningen lag vroeger aan een ‘voorde’ in de Nederrijn, een doorwaadbare plek in de rivier. Oude bescheiden wijzen erop dat de Batavieren daar al ter plaatse hun overgang over de rivier hadden. Zodra er hoogwater dreigde werd hun vee uit de grazige weiden van de Betuwe in veiligheid gebracht op de heuvels van de Veluwe.

 

Het Lexkesveer met links de Betuwekant en rechts de Veluwekant

Het Lexkesveer met links de Betuwekant en rechts de Veluwekant.
Bron: © Pieter ten Brinke (geplaatst met toestemming van de auteursrechthebbende via Hans Holleman)

 
Het Lexkesveer, het oudste veer over de Nederrijn, is de veerverbinding tussen Wageningen aan de Veluwekant en Randwijk aan de Betuwekant. De veerverbinding bestaat al in de Middeleeuwen en lag op een belangrijke route vanuit het noorden, via de Diedenweg en de Holleweg, naar het zuiden via de Betuwe.
In de rekenboeken van de stad Nijmegen wordt in 1426 melding gemaakt van ‘den veer tot lexkenshuys’. In een akte van 3 juni 1492 wordt geschreven over een uiterwaarde, gelegen bij ‘Leexken aen ’t veerstat’, behorende tot de bezittingen van kasteel Grunsfoort bij Renkum. De Spanjaarden maken in de zestiende eeuw gretig gebruik van het veer. De Fransen hebben het veer niet nodig om Wageningen binnen te vallen; zij kunnen in 1795 op deze plek over het ijs de oversteek maken.

 

Wageningen, kaart van Nicolaas van Geelkercken uit 1654

Kaart van Nicolaas van Geelkercken uit 1654.
Bron: Edward Wells

 
De naam Lexkesveer is nauw verwant aan Lakemond, een buurtschap aan de zuidkant van de Nederrijn tegenover Wageningen, wat van 1539 tot 1817 bij Wageningen hoort. Lakemond (Lackemont, Leakmonde of Lackmonde) zelf zal zijn naam ontleend hebben aan een klein riviertje dat daar gestroomd moet hebben. Dit riviertje de ‘Lake’ (Lakia, Leckia of Lek) dankt zijn ontstaan aan de vele ‘lexkens’ oftewel ‘wellen’, die daar aanwezig zijn. Het Lexkesveer is dus in oorsprong een veer in de nabijheid van deze lexkens.

Van 1741 tot 1804 is het Lexkesveer in eigendom van Nijmegen en Wageningen. Voor een periode van zes jaar kan het veer en toebehoren gepacht worden. In 1783 behoort hiertoe ‘het groote Veerhuis, Schuur, Stallinge, Bouwhuis en het geene verder daartoe behoort’. In 1804 wordt door de Magistraat der stad Wageningen onder andere ‘de helft van het van ouds vermaard Lexkesvheer” verkocht en komt de pont daarmee in particuliere handen. Waarschijnlijk is Baron Lynden van Hemmen de nieuwe eigenaar geworden. Zijn kleinzoon zal enkele decennia later eigenaar zijn. In 1912 wordt gemeente Wageningen de nieuwe eigenaar van het Lexkesveer voor de som van achtendertigduizend gulden. In de koopsom zijn inbegrepen de ijzeren gierpont, het veerhuis en circa vijf hectaren landerijen. Om een idee te krijgen van de jaarlijkse pacht; van 1883 tot 1889 wordt een jaarlijks bedrag betaald van zeventienhonderd gulden. De zes jaren die erop volgen zal dit vierentwintighonderdveertig  gulden per jaar bedragen.
Dat de Rijn nog een schone rivier is blijkt wel uit een krantenartikel uit 1850. Baron Lynden van Hemmen en Baron de Constant Rebecque de Villars verpachten voor de tijd van zes jaar ‘de visscherij op zalm en prikken in de rivier de Rijn, beneden het Lexkesveer tot boven het Heusdensche veer ’.

 

Amsterdamse Courant, 27 september 1783

Het ‘publicq verpagten in ’t nagemelde Veerhuis”; Amsterdamse Courant, 27 september 1783.
Bron: Delpher


 
Utrechtsche courant, 25 januari 1804

Verkoop door de Magistraat der Stad Wageningen; Utrechtsche courant van 25 januari 1804.
Bron: Delpher


 
Arnhemsche Courant, 3 september 1850

Het verpachten van de ‘visscherij op zalm en prikken in de rivier de Rijn; Arnhemsche Courant, 3 september 1850.
Bron: Delpher

 
Halverwege de negentiende eeuw zijn Jacobus en Janna van de Pol de uitbaters van het Pension-Hotel ‘Het Lexkesveer’, gelegen aan de Wageningse kant van de veerverbinding. In 1875 koopt een lid van familie van de Pol het badhuis in de Rijn aan, dat tot dan in handen van een vennootschap is geweest. Tegelijkertijd vat hij het plan op om een rijtuigdienst tussen de stad en het badhuis te bewerkstelligen, hetgeen ‘velen te dezer plaatse met genoegen zullen vernemen’.

 

Pension-hotel Lexkesveer

Pension-hotel Lexkesveer.
Bron: oud adresboek


 
Hotel Lexkesveer met badhuis

Hotel Lexkesveer rond 1910 met rechts het badhuis.
Bron: Ansichtkaart eigen archief

 
Na het overlijden van Jacobus in 1872 zet de weduwe de onderneming voort. Dit mondt enkele jaren later uit in een slepende ‘quaestie’ tussen weduwe Van de Pol en de eigenaar van het Lexkesveer, baron Lynden van Hemmen, over het recht tot aanleggen van de gierpont. Volgens weduwe Van de Pol zijn de bovenste twee veerdammen of stoepen haar eigendom en verbiedt om deze reden het aanleggen, waardoor de overtocht wordt bemoeilijkt of helemaal niet kan plaatsvinden. In dit laatste geval geschiedt de overtocht per roeiboot. Een anonieme schrijver doet in een ingezonden bericht naar ‘Het nieuws van de dag; kleine courant’ precies uit de doeken hoe volgens hem de vork in de steel zit.

 

Het nieuws van den dag kleine courant, 20 december 1884

Ingezonden brief in ‘Het nieuws van den dag, kleine courant’ van 20 december 1884 met uitleg over de ‘quaestie’.
Bron: Delpher

 
Met dag- en nachtvaarten tot 1983 kan het haast niet anders dan dat er ook wel eens iets misgaat met of rond de pont. Zo komt het Lexkesveer op 20 december 1895 in aanvaring met de stoomboot Concordia. De schade aan beide vaartuigen is aanzienlijk; de brug van de pont is verbrijzeld en de bomen beschadigd. De stoomboot heeft een groot gat in het voorsteven.
In juni 1907 eindigt een zondagsritje voor een viertal met een enkeltje per trein naar huis. Een gezelschap uit Zutphen, bestaande uit twee heren en twee dames, wil vanuit de Betuwe met de automobiel met de veerpont oversteken. Op de afweg naar de pont stapt het gezelschap uit om te bekijken hoe de automobiel erop moet. Echter, de automobiel begint uit eigen beweging de helling af te rollen en belandt, ondanks verwoede pogingen om haar tegen te houden, in de Rijn.
Het wordt een tochtje van ruim twintig minuten voor de passagiers op een woensdagmiddag in oktober 1937. Een motorschip vaart zo dicht langs de pont dat de beide kabels, waarlangs de pont vaart, breken en het stuurloos tweehonderd meter de Rijn afdrijft tot het anker wordt uitgeworpen. Een opkomend motorschip brengt het veer weer naar de voorstoep, waar de passagiers veilig aan land kunnen.
Een ander voorval met een lange nasleep vindt plaats op 30 juli 1957, waardoor de veerpont is gezonken. Na uitgebreid onderzoek verschijnt in de bijlage van de Nederlandse Staatscourant van 10 september 1959 het verslag van de Raad voor de Scheepsvaart.

 

Uitspraak van den Raad voor de Scheepvaart, bijvoegsel van de Ned Staatscourant van 10 september 1959, nr 175

Uitspraak van de Raad voor de Scheepvaart; bijvoegsel van de Nederlandse Staatscourant van 10 september 1959, nr. 175.
Bron: Delpher

 
In de loop der tijden heeft het Lexkesveer heel wat veranderingen ondergaan. Aan het Lexkesveer is in oktober 1900 de eerste ijzeren veerpont in de Rijn in de vaart gebracht. Vervaardigd en geleverd door de H.H. Meijer te Zaltbommel en Leeuwen, voor rekening van dhr. J. van de Pol. In 1928 wordt de pont voorzien van een degelijke en praktische afsluiting, namelijk valbomen. De stoompont van het Katerveer in Zwolle, die buiten dienst is gesteld, gaat in 1930 de inmiddels oude en afgedankte gierpont van het Lexkesveer vervangen. Hierdoor ontstaat er een snellere veerverbinding.

 

Het Lexkesveer rond 1919.
Bron: Dordtsekaart (embedded)


 
Rotterdamsch nieuwsblad, 7 maart 1930

De stoompont van het Katerveer met op de voorgrond de oude afgedankte gierpont; Rotterdamsch Nieuwsblad, 7 maart 1930.
Bron: Delpher

 
Aangezien de vervoersmiddelen steeds groter en zwaarder worden en elkaar amper kunnen passeren over de Wageningse Berg is er de noodzaak tot een oplossing. Als werkverschaffingsproject wordt de huidige Westbergweg grotendeels met de hand uitgegraven en op 15 mei 1939 feestelijk geopend. Goed nieuws voor de beheerder van het Lexkesveer, aangezien het veer nu veel makkelijker voor al het verkeer bereikbaar is. In januari 1952 komt er bovendien een nieuwe motorpont, waarmee nu zelfs de zwaarste voertuigen kunnen worden overgezet. Ruim vijf jaar later zal deze pont jammerlijk genoeg zinken.

 

Lexkesveer

Het Lexkesveer zoals we het nu kennen.
Bron: © Michael van den Berg (geplaatst met toestemming van de auteursrechthebbende)

 
Door de weersomstandigheden is de veerverbinding uiteraard lang niet altijd mogelijk. Zodra het maar enigszins kan wordt het vervoer over het water gedaan met een roeiboot. Toch kan het gebeuren dat de Nederrijn helemaal dichtgevroren is, zoals in de strenge winters van 1939-1940 en 1962-1963. Dan wordt er door middel van planken een voetpad over de Rijn aangelegd, zodat het verkeer voor voetgangers en wielrijders mogelijk is. Ook wordt er wel gebruik gemaakt van boompjes of staande takken op het ijs om een soort van hek langs een schoongemaakt voetpad te creëren. Op die manier kan er ondanks dat het veer buiten bedrijf is toch veergeld gevraagd worden.

 

Arnhemsche courant, 18 januari 1940

Een bericht van de ANWB, dat gedurende enkele weken in de kranten verscheen; Arnhemsche Courant van 18 januari 1940.
Bron: Delpher


 
Lopend over de Rijn in de winter van 1939-1940

Lopend over de Rijn in de winter van 1939-1940.


 
Het Lexkesveer wordt sneeuwvrij gemaakt door veerbaas Lau Spijker in de winter van 1962-1963

Het Lexkesveer wordt sneeuwvrij gemaakt door veerbaas Lau Spijker in de winter van 1962-1963.
Bron: © Mart Spijker (geplaatst met toestemming van de auteursrechthebbende)


 
 
Tekst: Uit de oude Koektrommel

Met speciale dank aan Michael van den Berg, Pieter ten Brinke, Hans Holleman en Mart Spijker voor de verleende toestemming voor het plaatsen van foto’s uit hun eigen collectie.

Bronnen: Wikipedia, Delpher, Wagenings Fotoalbum, Digibron en Oud Wageningen
 
 

Geplaatst op donderdag 18 mei 2017 in Geschiedenis

 
Heel af en toe wil ik nog weleens door mijn twee poëziealbums heen bladeren. Hoe spannend was het niet om je uitgeleende ‘poesiealbum’ (de Duitse benaming) weer terug te krijgen. Was er iets moois van gemaakt of werd het hele album nu verprutst door gekras en spelfouten?! Of nog erger: helemaal schots en scheef geschreven. En dat ondanks de waarschuwing voorin het album: ‘Wie in mijn album schrijft moet zorgen dat het netjes blijft!’

Het poëziealbum kent een lange geschiedenis in de vorm van het ‘album amicorum’, het ‘vriendenboekje’, waarschijnlijk ontstaan in de zestiende eeuw aan de protestantse universiteit van Wittenberg. De studenten, op een enkele uitzondering na alleen mannen, maken veelal academische rondreizen als sluitstuk van hun opvoeding en vaak ter voorbereiding op een bestuurstaak. Zij laten hun Bijbels signeren door medestudenten en hoogleraren. Vaak gaat de handtekening vergezeld met een kort versje of een tekening.
Al snel wordt deze trend opgemerkt door drukkerijen, die Bijbels gaan drukken met meerdere blanco pagina’s voorin. Hierop volgen niet veel later de boekjes met alleen blanco pagina’s, het ‘Stammbuch’ of ‘Album Amicorum’.

 

Album amicorum Meindert van Idzarda

Inscriptie van de bisschop en hofprediker Antonius Watson in het album amoricum van Meindert van Idzarda tijdens zijn verblijf in Cambridge.
Bron: Koninklijke Bibliotheek (embedded)

 
De bijdragen in het album amicorum vormen een steeds uitbundiger wordende verzameling van klassieke spreuken, gedichten in vreemde talen, handtekeningen, tekeningen en wapenschilden van vrienden, medestudenten, hoogleraren en bekende geleerden als aandenken voor de bezitter en tevens als een soort universitair curriculum vitae.

 

Meindert van Idzarda

Uit het zestiende eeuwse album amoricum van Meindert van Idzarda door adellijke Friese medestudenten aan de universiteit van Heidelberg.
Bron: Koninklijke Bibliotheek (embedded)


 
Album amoricum van Michael van Meer

Uit het zeventiende eeuwse album amoricum van Michael van Meer door Simon Stevin.
Bron: Wikimedia (Licentie: Public Domain)


 
Album amicorum Egbert Philip van Visvliet

Uit het album amoricum van Egbert Philip van Visvliet, student te Leiden in de achttiende eeuw, door Johannes Le Francq van Berkhey.
Bron: Koninklijke Bibliotheek (embedded)

 
Het gebruik wordt ook overgenomen door aristocraten, handelaren en kunstenaars, waarmee het album amicorum een statussymbool wordt; een uiting van een gerespecteerde vriendenkring en zakelijke relaties. Via Oost-Nederland komt het album amicorum naar ons land en is het in de zeventiende eeuw populair in adellijke studentenkringen.

 

Album amicorum van Burchard Grossmann

Een penseeltekening van Rembrandt in het album amoricum van hofmeester Burchard Grossmann: ‘Een vroom gemoet acht eer voor goet’.
Bron: Koninklijke Bibliotheek (embedded)

 
In het midden van de negentiende eeuw verandert het uiterlijk van het album. Het wordt een soort cassette met losse blaadjes. Dit losbladig systeem is geen groot succes en men gaat weer over op een echt boekje. Tegelijkertijd verliest het de belangstelling van de ‘herenwereld’ en wordt het album amicorum opgepikt door jonge vrouwen van stand. Hun vrienden schrijven gedichtjes en spreuken in moderne talen, opgesierd met borduur-, knip- en prikwerkjes, tekeningetjes en plaatjes in de Biedermeier-sfeer. Aan het eind van de negentiende eeuw is het geworden tot wat wij nu kennen: een poëziealbum voor jonge meisjes.

 

Losbladig album amoricum van Jan Rudolph Krudop

Het losbladig album amoricum van Jan Rudolph Krudop, student te Groningen. Zijn zus voegde een klein haarwerkje toe aan haar versje.
Bron: Wereld aan Boeken-UB RUG

 
Een poesiealbum geeft zeker voor het nageslacht een uniek kijkje in de persoonlijke relaties, de bezochte scholen en de vrijetijdsbesteding. En soms tref je zelfs voorin het album de eerste opzet van een stamboom aan!

Dit album is van mij
zolang ik hoop te leven.
…. is mijn naam
mij door de doop gegeven.
…. is de achternaam
van mijn vaders stam.
…. is de plaats
waar ik ter wereld kwam.

 
 
Tekst: Uit de oude Koektrommel
Bronnen: DBNL, Wikipedia en Kunst en Cultuur