Paleografie
Paleografie
Afkortingen
Getallen en cijfers
Hulpmiddelen paleografie
Cursus paleografie
Kurrent en Sütterlin
Om je een beetje door oude akten of documenten heen te kunnen worstelen is enige kennis van het oude schrift, oftewel paleografie, van essentieel belang. Paleografie, afkomstig van de Griekse woorden ‘palaios’ (oud) en ‘graphein’ (schrijven), is de bestudering van historische handgeschreven documenten en schriftsystemen, met als doel deze bronnen te dateren, beschrijven en catalogiseren.
Onderstaand volgt een korte uitleg betreffende afkortingen en getallen in het zestiende tot en met achttiende eeuwse handschrift en archiefdocumentatie, waarmee de ‘doorsnee’ genealogisch onderzoeker het meest te maken zal hebben. Uitleg over het oudere veelal Latijnse handschrift, kunt u vinden via enkele onder Hulpmiddelen paleografie vermelde websites.
Notariële akte, waarin Dirk van den Oosterkamp en zijn vrouw Stijntje van der Does elkaar benoemen als voogd over hun na te laten onmondige kinderen.
Bron: Utrechts Archief
Transcriptie:
‘Op huijden den 10 Junii 1720 compareerde voor mij Elias Verschuijr openbaar Notaris bij den Ed. hove van Utrecht geëedt en bij de Ed. Achtb. Magistraat der stad Rhenen geadmitteerd in Venendaal resideerende en voor de naargenoemde getuigen Dirk Cornelis vanden Oostercamp en Stijntje Vander Does egteluijden woonende binnen Rhenen mij Notaris en getuijgen bekend zijnde beijde gesond van lichaam met ons gaande en staande, en haar verstand en spraake wel hebbende en gebruijkende soo uijtterlijk bleek en niet anders konde verder bemerkt en verklaarde uijt overdenkinge van sekerheijd des doods en van onsekere tijd en uire vandien de langstlevende van hun beijde te stellen en nomineeren tot momboir of momboirse over haarlieder natelatene onmundige kind of kinderen en erfgenamen met magt om een of meer momboir of momboiren aande zijde van de eerstoverlijdende bestaande te mogen assumeeren surrogeeren of substitueeren secludeerende ten dien eijnde de Ed. Achtb. Heeren vande Vroedschap en Weeskamer der stad Rhenen en alle andere oppermomboiren die ‘tselve soude mogen concerneeren, deselve ten dien aansien bedankende bij desen, versoekende daar van acte die dese is aldus gedaan en gepasseerd binnen Rhenen ten huijse van den procureur Dirk van Ommeren ter presentie van denselven van Ommeren mitsgaders Henrik van Ommeren en Jacobus Wijnen getuijgen hier toe versogt.’
Afkortingen
Om kostbaar schrijfmateriaal te besparen werd er tot ver in de achttiende eeuw bij het schrijven en kopiëren van teksten vaak gebruik gemaakt van ‘abbreviaturen’ (van het Latijnse ‘abbreviatio’ = afkorting). Deze afkortingen zijn onder te verdelen in drie soorten: suspensie (door middel van afkapping), contractie (door middel van samentrekking, waarbij het midden doorgaans werd weggelaten) en vervanging (door het gebruik van bijzondere tekens). Vaak werden deze verschillende systemen van abbreviaturen naast elkaar gebruikt in een akte of inschrijving.
Suspensie
Bij suspensie werd van een woord, waarvan de betekenis duidelijk behoorde te zijn, aan het einde een deel van dat woord weggelaten. Om aan te geven dat men te maken had met een afkapping werd daarbij vaak gebruik gemaakt van een streepje boven het afgekorte woord of een apostrof (‘), streepje (-), punt (.) of dubbele punt (:) achter het afgekorte woord geplaatst. De suspensie kon variëren van het weglaten van één letter, het schrijven van de eerste letters van de lettergrepen (‘syllabaire suspensie’) tot het enkel weergeven van de eerste letter (‘siglen’).
Zoals in deze inschrijving van ondertrouw uit 1684 te zien is, werd in de Amsterdamse kerkregistraties voor de plaats Amsterdam doorgaans enkel de eerste letter ‘A’ weergegeven.
Bron: Stadsarchief Amsterdam
De afkortingen voor ‘jongeman’ en ‘jonge dochter’ voor personen die niet eerder getrouwd zijn geweest, zult u vaak tegenkomen in huwelijksinschrijvingen.
Bron: Utrechts Archief
Diverse soorten afkortingen in deze inschrijving van ondertrouw uit 1695, waaronder suspensie.
Bron: AlleGroningers
Contractie
Bij contractie (van het Latijnse ‘contractio’ = samentrekking) werden enkel de belangrijkste letters van een woord geschreven. Dit kon de begin- en eindletter van een woord zijn of er werden letters in het midden van het woord weggelaten. De niet geschreven letters werden daarbij soms vervangen door een horizontaal of gebogen streepje boven het afgekorte woord. Een streep boven een werkwoord geeft het tegenwoordig deelwoord aan.
Boven de letter ‘u’ treft u doorgaans een schuin streepje aan om het verschil met bijvoorbeeld de letter ‘v’ aan te geven. Dat heeft dus niets te maken met contractie.
Als voorbeeld voor contractie de naam ‘Joanna’. Voor het schrijven van haar vaders naam ‘Christianus’ wordt het teken ‘X’ gebruikt.
Bron: FamilySearch
Contractie van de naam ‘Joannes’ zult u ook veelvuldig tegenkomen, zoals in deze doopinschrijving uit 1698 in het kerkboek van Sarreinsming.
Bron: Archives Moselle
De woorden ‘geassisteerd’ worden door samentrekking afgekort tot ‘geast’.
Bron: Stadsarchief Amsterdam
Een streep boven een werkwoord geeft het tegenwoordig deelwoord aan. In dit geval moeten deze woorden worden gelezen als ‘wonende’.
Bron: FamilySearch
Gebruik van streepjes om duidelijk aan te geven, dat men te maken heeft met de letter ‘u’.
Bron: Stadsarchief Amsterdam
Een vorm van contractie is de superscriptie van het woordeinde, waarbij bepaalde letters hoger geschreven werden. In het voorbeeld wordt ‘Zoldt‘ gebruikt voor het woord ‘Zoldaet’ of ‘Zoldaat’.
Bron: Nationaal Archief
Enkele voorbeelden van afkortingen door middel van superscriptie.
Bron: FamilySearch
Vervanging
Voor veelvuldig voorkomende lettergrepen als ver, voor, per, pro en pre en het woord ‘ende’ (en) werden dikwijls vervangingstekens gebruikt. Op onderstaande debetzijde in een scheepssoldijboek uit 1668 worden diverse keren de vervangingstekens gebruikt voor ‘ver’ en ‘per’.
Bron: Nationaal Archief
Bij deze doopinschrijvingen uit 1564 is gebruik gemaakt van vervangingstekens.
Bron: FamilySearch
Getallen en cijfers
Getallen werden tot in de zestiende eeuw voornamelijk geschreven in Romeinse cijfers, soms in combinatie met Arabische getallen. Het Romeinse cijfer IV krijgt pas na de zestiende eeuw zijn vorm. Daarvóór werd het, om verwarring met de letters ‘i’ en ‘u’ te voorkomen, geschreven als iiij (IIII). Dit gold ook voor de Romeinse cijfers j, ij en iij (I, II en III).
Niet alleen jaren, maar ook data kunnen in Romeinse cijfers geschreven zijn. In de volgende huwelijksinschrijving wordt als datum xxviii vermeld, gevolgd door -en. De datum wordt dus ’28en October 1608′.
Bron: Rijksarchief België
De volgorde van de Romeinse cijfers is van hoog naar laag, waarbij de waarden bij elkaar worden opgeteld. Echter, staat een cijfer met een lagere waarde vóór een cijfer met een hogere waarde, dan wordt de lagere waarde ervan afgetrokken.
Op de website Romeinse Cijfers vindt u een handige omzetter voor het berekenen van Romeinse cijfers naar Arabische cijfers en vice versa.
Schrijfwijze van Romeinse getallen.
Schrijfwijze van Arabische cijfers in de XIVe-XVe eeuw.
Schrijfwijze van getallen in de XVIe-XVIIIe eeuw.
Hulpmiddelen paleografie
Lettertypen uit de zestiende en zeventiende eeuw.
Bron: onbekend (Via: Facebookgroep Genealogie/Stamboom Onderzoek); Mogelijke bron: Beknopte handleiding tot de kennis van het Nederlandsche oude schrift door H. Brouwer,
Uitgeversmaatschappij A. Rutgers te Naarden.
Lettertypen uit de zeventiende eeuw.
Bron: Geneaknowhow
Handleiding paleografie
Websites met een handleiding paleografie zijn onder andere: Cartago (Transcriptiehandleiding Middelnederduitse en Latijnse teksten), Cursus transcriberen (Diplomatisch afschrift, Latijns schrift, Gotische schrifttypen en Middelnederlandse handschriften) en Otto Vervaart (Inleiding paleografie).
Zie ook de website Rechtshistorie met links naar websites (wereldwijd) betreffende paleografisch onderzoek.
Het Nederlandse handschrift van 1600
Een nuttig hulpmiddel is het bekende boekje van W. Bogtman met het alfabet in Het Nederlandse handschrift van 1600 en een uittreksel daarvan.
Oud Schrift 1400-1600
Uitleg over onder andere letters, afkortingen, getallen en hoe te transcriberen.
Pdf-bestand: CBG
Woordenboeken
Handige hulpmiddelen bij het lezen van oude akten zijn de woordenboeken Latijn, Middeleeuws-Nederlands, Nederduits, Genealogie en Notariële en Rechterlijke termen.
Directe link: Woordenboeken
Cursus paleografie
Cursus Nederlandse paleografie 16e t/m 18e eeuw
Een cursus Nederlandse paleografie 16e t/m 18e eeuw vindt u via de website Vondel (Virtueel ONDErzoeksLaboratorium voor de Gouden Eeuw) van de UvA.
Website: VONDEL (internet archief)
Gratis online cursussen peleografie en Middeleeuws Latijn
Genea-Lokaal, onderdeel van Geneaknowhow, biedt een aantal gratis online cursussen aan. De cursus paleografie telt een vijftiental lessen, opgesplitst in drie blokken en is zodanig opgebouwd, dat de teksten steeds lastiger te ontcijferen zijn. Maar met wat hulp voorafgaande aan de oefeningen en de mogelijkheid om uw eigen uitwerkingen te controleren, kunt u zich tijdens deze cursus prima bekwamen in het leren lezen en begrijpen van het zestiende tot negentiende eeuwse handschrift.
De cursus Middeleeuws Latijn, bestaat uit 22 hoofdstukken opgesplitst in twee delen, helpt u op weg met de grammatica van het Latijn dat rond 1300 werd gebezigd. U krijgt ook hier telkens eerst de nodige instructie en kunt vervolgens zelf gaan oefenen.
Website: Genea-Lokaal
Wat staat daer
‘Wat staat daer’ is een online oefentool voor het lezen van oude handschriften (paleografie) voor zowel beginners als gevorderden. Daarnaast biedt het forum op de website de mogelijkheid om een vraag of een leesprobleem voor te leggen, tips te delen of hulp te bieden aan andere gebruikers.
Website: Wat Staat Daer
Kurrent en Sütterlin
Sütterlin of Sütterlinschrift is het Duitse handschrift, dat is ontwikkeld door de Berlijnse graficus Ludwig Sütterlin in opdracht van het Pruisische Ministerie van Cultuur. Hij ontwikkelde in 1911 twee uitgangslettertypen voor schoolgebruik: een Duits en een Latijns schrift. Het Sütterlinschrift werd in Duitsland gedwongen ingevoerd, omdat het grafisch eenvoudiger te vormen was dan de tot dan toe gebruikelijke variant van het Duitse Kurrent(schrift), het laatmiddeleeuwse cursieve schrift. Het Sütterlinschrift werd van 1915 tot 1941 gebruikt en na de oorlog, naast het Latijnse schrift, wel weer onderwezen, maar nauwelijks meer praktisch gebruikt.
Cursussen Kurrent en Sütterlin
Op internet worden gratis online cursussen Kurrent en Sütterlin aangeboden, zoals Sütterlinschrift en Kurrent lernen (met de aanvullingen en aanvullingen Engelstalig).
Sütterlin, vergelijking oude schriften.
Bron: onbekend; kopie eigen archief
Sütterlin voorbeelden.
Bron: onbekend; kopie eigen archief
Tekst: Uit de oude Koektrommel
Wenst u een transcriptie of een vertaling vanuit het Frans, Duits (waaronder Kurrent en Sütterlin), Engels of Fries? Bekijk de mogelijkheden op Prijzen transcripties en vertalingen.